Ἡ νέα πρόκληση γιά τή δημοκρατία

Μέ τήν κατάρρευση τοῦ κομμουνισμοῦ τό 1989
μήπως τελικά ἄνοιξε ὁ δρόμος γιά τόν αὐταρχισμό
τῆς ἀμάθειας, τῆς ψευδολογίας καί τῆς ἐξαπάτησης;

ΣΤΑ μέσα τῆς δεκαετίας τοῦ 1980, λίγα χρόνια πρίν πέσει τό τεῖχος τοῦ Βερολίνου, εἶχα τήν εὐκαιρία νά παρακολουθήσω ἕνα σεμινάριο τοῦ μεγάλου φιλοσόφου τῆς ἀνοικτῆς κοινωνίας Κάρλ Πόππερ (1902-1994).

Στό σεμινάριο αὐτό μέ εἶχαν ἐντυπωσιάσει δύο σκέψεις τοῦ φιλοσόφου, πού ἀναφέρονταν στή σχέση μεταξύ παιδείας καί ἐλευθερίας καί στό ρόλο πού ἡ γνώση παίζει στή θεμελίωση τῆς δημοκρατίας ὡς συστατικό της στοιχεῖο.

Πολλές φορές στή διάρκεια τῆς ὁμιλίας του καί τῶν ἀπαντήσεών του σέ ἐρωτήματα ὁ Αὐστριακός φιλόσοφος εἶχε τονίσει ὅτι «ἡ γνώση καί μόνον αὐτή ὁδηγεῖ στήν αὐτο-απελευθέρωση τῶν ἀνθρώπων» παράλληλα δέ «εἶναι ἀδύνατον νά ὑπάρξει δημοκρατία ἀποκομμένη ἀπό τόν ὀρθό λόγο».

«Ὅταν ἐπικαλοῦμαι τόν ὀρθολογισμό» εἶχε ὑπογραμμίσει μέ ἔμφαση ὁ Κάρλ Πόππερ «δέν ἔχω πρό ὀφθαλμῶν μία φιλοσοφική θεωρία, ὅπως γιά παράδειγμα, ἐκείνη τοῦ Καρτέσιου. Πολύ περισσότερο δέ, δέν ἐμφοροῦμαι ἀπό τήν ἰδιαίτερα παράλογη πίστη ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἕνα ἀποκλειστικά λογικό ὄν. Αὐτό πού ἐννοῶ ὅταν μιλάω γιά λόγο καί ὀρθολογισμό δέν εἶναι τίποτε ἄλλο παρά ἡ πεποίθηση ὅτι μέσω τῆς κριτικῆς μαθαίνουμε τά λάθη καί τά ἀτοπήματά μας καί, ἰδιαιτέρως, μέσω τῆς κριτικῆς πού ἀσκοῦν οἱ ἄλλοι σέ μᾶς, καί ἐν τέλει ἐμεῖς στόν ἑαυτό μας· μποροῦμε νά βελτιώσουμε τήν αὐτογνωσία μας. Ὁ ὀρθολογιστής εἶναι ἁπλά κάποιος πού περισσότερο θέλει νά μαθαίνει παρά νά ἔχει δίκιο, πού εἶναι πρόθυμος νά μαθαίνει ἀπό τούς ἄλλους καί κάνοντας ὁ ἴδιος κριτική στίς ἰδέες τῶν ἄλλων. Ἡ ἔμφαση πού δίνεται ἐδῶ εἶναι στήν ἰδέα τῆς κριτικῆς –ἤ, ἀκριβέστερα, στήν ἰδέα τοῦ κριτικοῦ διαλόγου. Ὁ πραγματικός ὀρθολογιστής δέν πιστεύει ὅτι μόνος αὐτός, καί οὐδείς ἄλλος, εἶναι ὁ κάτοχος τῆς σοφίας. Δέν πιστεύει, ἐπίσης, ὅτι ἡ ἁπλή κριτική συντελεῖ αὐτομάτως στήν ἐπινόηση νέων ἰδεῶν. Αὐτό πού πιστεύει εἶναι ὅτι μόνο ὁ κριτικός διάλογος μᾶς βοηθάει νά ξεχωρίζουμε, στό πεδίο τῶν ἰδεῶν, τήν ἦρα ἀπό τό σιτάρι. Γνωρίζει καλά ὅτι ἡ ἀποδοχή ἤ ἡ ἀπόρριψη μιᾶς ἰδέας δέν εἶναι ποτέ μιά καθαρά ὀρθολογική ὑπόθεση, ἀλλά φρονεῖ πώς μόνο ὁ κριτικός διάλογος μπορεῖ νά μᾶς δώσει τήν ἀπαιτούμενη ὡριμότητα νά δοῦμε μιά ἰδέα ἀπό ὅσες περισσότερες πλευρές γίνεται, ὥστε νά τήν κρίνουμε δίκαια.

Αὐτή ἡ ἐκτίμηση τοῦ κριτικοῦ διαλόγου ἔχει ἐπίσης καί τήν ἀνθρώπινη πλευρά της. Προφανῶς, ὁ ὀρθολογιστής γνωρίζει πολύ καλά ὅτι οἱ ἀνθρώπινες σχέσεις δέν ἐξαντλοῦνται σέ ἕναν κριτικό διάλογο. Ἀντίθετα, γνωρίζει ὅτι ἕνας ὀρθολογικός, κριτικός διάλογος ἀνήκει στίς σπανιότητες τῆς ζωῆς μας. Παρά ταῦτα πιστεύει ὅτι ἡ ἀντίληψη τοῦ δοῦναι καί λαβεῖν, ἡ στάση δηλαδή πού ὑπόκειται στόν κριτικό διάλογο, εἶναι ἀπό ἀνθρώπινη πλευρά μεγίστης σημασίας. Γιατί ὁ ὀρθολογιστής γνωρίζει ὅτι χρωστάει τή λογική του στούς ἀνθρώπους. Γνωρίζει ὅτι ἡ ἔλλογη, ἡ ὀρθολογική, ἡ κριτική στάση μπορεῖ νά εἶναι μόνο τό ἀποτέλεσμα τῆς κριτικῆς πού ἀσκοῦν οἱ ἄλλοι καί ὅτι μόνο μέσω τῆς κριτικῆς τῶν ἄλλων μπορεῖ νά ἐπιτευχθεῖ ἡ αὐτοκριτική».

Αὐτές οἱ σκέψεις τοῦ Κάρλ Πόππερ τότε μέ προβλημάτισαν σέ μεγάλο βαθμό, γιατί ἐμμέσως πλήν σαφῶς ὁ διάσημος φιλόσοφος ἔθετε τό πρόβλημα τῆς ἐλεύθερης σκέψης καί τοῦ σεβασμοῦ της ἀπό τούς ἄλλους. Ἔφερνε ἔτσι στό προσκήνιο τό ζήτημα τῆς πολιτικῆς ἐλευθερίας ἤ τήν ἀνοχή ἀπέναντι στήν ἀντίθετη γνώμη.

Τί συμβαίνει ὅμως ὅταν αὐτή ἡ ἀντίθετη γνώμη εἶναι τό προϊόν μιᾶς δογματικῆς ἀντίληψης γιά τήν πραγματικότητα; Αὐτό ἦταν ἕνα ἀπό τά ἐρωτήματα πού εἶχα θέσει τότε στόν ἀείμνηστο φιλόσοφο, τονίζοντας ὅτι κύριο χαρακτηριστικό τοῦ δόγματος εἶναι ἡ αὐθεντία του. Θεωρεῖται ἀλάνθαστο καί ἀπό τή φύση του δέν ἐπιδέχεται ἔλεγχο, ἀμφισβητήσεις ἤ ἐπικρίσεις.

Τά δόγματα ἐπειδή εἶναι ἀποκομμένα ἀπό τή λογική ἔχουν τό τεράστιο μειονέκτημα νά γερνᾶνε πρόωρα, νά ξεπερνιῶνται ἀπό τίς μεταβαλλόμενες συνθῆκες καί ἄρα νά καταρρέουν ἀπό μόνα τους, ἦταν ἡ ἀπάντηση τοῦ φιλοσόφου. Λίγα χρόνια ἀργότερα τά γεγονότα ἐπιβεβαίωναν τόν Κάρλ Πόππερ, πλήν ὅμως ἐπαλήθευαν καί κάτι πού εἶχε προσθέσει στήν ἀπάντησή του. Ὅτι δηλαδή οἱ μεταβαλλόμενες συνθῆκες ἀπαιτοῦν μεγάλη δύναμη προσαρμογῆς σέ ὅλα τά ἐπίπεδα, καί αὐτό σήμερα εἶναι μέγιστο πρόβλημα τῆς δημοκρατίας.

Μέ ἄλλα λόγια, ἡ ταχύτητα τῶν ἀλλαγῶν ξεπερνᾶ κατά πολύ τίς δυνατότητες προσαρμογῆς τῶν ἀτόμων, μέ ἀποτέλεσμα νά δημιουργοῦνται ἀνισότητες καί ἀποκλεισμοί πού ἀποτελοῦν τροφή γιά τούς ἐχθρούς τῶν ἀνοικτῶν κοινωνιῶν. Δυστυχῶς, ὁ ἐκδημοκρατισμός τῆς κατανάλωσης πού ἐπετεύχθη τά 50 τελευταῖα χρόνια, σήμερα δέν ἐπεκτείνεται ὅσο θά ἔπρεπε καί στόν κόσμο τῶν δεδομένων (data). Kαι ἀπό μόνο του τό γεγονός αὐτό δημιουργεῖ σοβαρά προβλήματα πού θά γίνονται σοβαρότερα στό μέτρο πού προχωράει ἡ τεχνητή νοημοσύνη.

Συμπερασματικά, στόν ἀναπτυγμένο κόσμο μείζων πρόβλημα εἶναι ἡ προσαρμογή του σέ ἕνα περιβάλλον αἰσθητά διάφορο ἀπό ἀντίστοιχα περιβάλλοντα πού ὁριοθέτησαν τίς ἀνθρώπινες κοινωνίες. Ἠ νέα πρόκληση γιά τή δημοκρατία εἶναι πολύ πιό σοβαρή ἀπ’ ὅσο κάποιοι νομίζουν.

*Ἐπίτιμος Διεθνής Πρόεδρος
Ἕνωσης Εὐρωπαίων Δημοσιογράφων
[email protected]