Γιατί μᾶς πονάει καί μᾶς συγκλονίζει ἕναν αἰῶνα τώρα ἡ ἱστορία τῆς Σμύρνης;
Γιατί δέν λέμε νά ξεχάσουμε; Γιατί, ἄραγε, ξύπνησαν λησμονημένα ἐθνικά ἀνακλαστικά, ὅταν στό περίφημο βιβλίο τῆς Ἕκτης Δημοτικοῦ ἡ Μαρία Ρεπούση δημοσίευσε μία φωτογραφία ἀπό τήν προκυμαία της μέ τήν προσβλητική λεζάντα «συνωστισμός»; Γιατί ἡ ὁμώνυμη παράσταση τῆς Ντενίση ἀνέβαινε (μέχρι νά πάρει τόν δρόμο γιά τήν μεγάλη ὀθόνη) ἐπί μία συνεχῆ πενταετία στό θέατρο τοῦ «Ἑλληνικοῦ Κόσμου» καί τήν εἶδαν περισσότεροι ἀπό 500.000 Ἕλληνες καί Ἑλληνίδες; Γιαγιάδες, παπποῦδες, μητέρες, πατέρες καί ἐγγόνια μέ καταγωγή ἀπό ἐκεῖ;
Ἡ εὔκολη ἀπάντηση εἶναι ὅτι ἡ Σμύρνη εἶναι μαζί μέ τήν Κύπρο ἡ κοντινότερη ἀπό τίς τραγῳδίες μας. Καί οἱ τραγῳδίες πονοῦν πολύ. Τό ἐθνικό μας ἀφήγημα, ἄλλωστε, ἔχει οἰκοδομηθεῖ κυρίως πάνω σέ ἡρωϊκές ἧττες καί ὀλιγότερο σέ ἔνδοξες νῖκες. Ὡστόσο, δέν θεωρῶ ὅτι εἶναι αὐτός ὁ λόγος πού μᾶς πονάει τόσο πολύ ἡ Σμύρνη. Ἡ Σμύρνη δέν εἶναι ἀμιγῶς στρατιωτική ὑπόθεση, γιά νά δικαιώσουμε τόν μέγα στρατηγιστή Ἰωάννη Μεταξᾶ, πού εἰσηγεῖτο προφητικά στόν Βενιζέλο νά μήν προχωρήσει στήν Μικρασιατική Ἐκστρατεία. Ἡ Σμύρνη γιά ἐμᾶς δέν εἶναι ὑπόθεση ἀμιγῶς γεωπολιτική, γιά νά ψάχνουμε ἄν πράγματι οἱ Βρεταννοί ἔβαλαν τόν Βενιζέλο μπροστά, γιά νά ἀδυνατίσουν τήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία, καί ὕστερα ἐκεῖνοι τόν ἐγκατέλειψαν καί ὁ Βενιζέλος διέφυγε ἀπό τίς εὐθῦνες του ἔναντι τῶν Ἑλλήνων διά τῶν ἐκλογῶν. Μέ στόχο νά φορτώσει τήν τραγῳδία στήν ἀνύποπτη γιά τό τί τήν περιμένει στό Γουδῆ συντηρητική παράταξη. Ἡ Σμύρνη εἶναι γιά ἐμᾶς ὑπόθεση ἀμιγῶς ταυτοτική, γιατί ἡ μνήμη ἐπικεντρώνεται στίς ἱστορίες τῶν Ἑλλήνων μας ἐκεῖ, στόν πλοῦτο τοῦ πολιτισμοῦ τους καί ὄχι στίς μηχανορραφίες καί τίς ἀστοχίες τῶν ἡγετῶν μας στήν Ἀθήνα ἤ στό Λονδῖνο. Γι’ αὐτό καί οἱ λόγοι πού μᾶς πονᾶ εἶναι ἄλλοι καί διαφορετικοί.
Ὁ πρῶτος λόγος πού μᾶς πονᾶ, ἄν καί διστάζουμε νά τό ὁμολογήσουμε, γιατί μέ ὅρους πολιτικῆς ὀρθότητας εἴμαστε ἐκτός ἐποχῆς, εἶναι γιατί κατά βάθος νιώθουμε ὅτι ἀκόμη καί σήμερα ἡ Σμύρνη εἶναι δική μας. Ὅπως καί ἡ Κωνσταντινούπολη εἶναι δική μας. Ὄχι μόνο γιατί τά πνευματικά σύνορα τοῦ ἑλληνισμοῦ πάντοτε ἦταν μεγαλύτερα ἀπό τά φυσικά του σύνορα, ἀλλά καί γιατί πράγματι εἶναι δική μας. Γῆ μας. Εἶναι δική μας, γιατί μᾶς τό θυμίζουν ὅλα τά ἀρχαῖα μνημεῖα στά μικρασιατικά παράλια, τά ὁποῖα οἱ Τοῦρκοι προβάλλουν γιά δικά τους. Μάταιος κόπος ὅμως. Ἡ Ἰωνία, ἐξ οὗ καί τό «Γιουνάν», διακρινόταν πάντοτε γιά τό ἀνοιχτό της πνεῦμα καί τό ἑλληνικό της ἀποτύπωμα. Τό εὐρωπαϊκό της κοσμοπολίτικο ἀποτύπωμα. Ἀποτύπωμα πού δέν ἄφησαν πουθενά οἱ Ὀθωμανοί. Δέν ὑπάρχει μνημεῖο οἰκουμενικά ἱστορικό μέ τήν ὑπογραφή τους. Ἔφθασαν ἀκόμη καί νά ἰδιοποιηθοῦν τήν ἀνεγερθεῖσα ἀπό τούς βυζαντινούς αὐτοκράτορές μας Ἁγία τοῦ Θεοῦ Σοφία στήν Κωνσταντινούπολη, γιά νά ἰσχυριστοῦν ὅτι ἔχουν τάχα κάτι δικό τους.
Εἶναι δική μας, ἐπίσης, γιατί ἡ Σμύρνη βρέχεται ἀπό τό Αἰγαῖο Πέλαγος, ὅρο πού θέλησε νά διαγράψει ὁ Ἐρντογάν καί νά τόν ἀντικαταστήσει μέ τόν ὅρο «θάλασσα τῶν νησιῶν» – στήν ὁποία ἐμεῖς, ὅπως ἀναφέρει στήν μήνυση πού μᾶς ὑπέβαλε, ὑποστηρίζει ὅτι τόν ἐμποδίζουμε νά ἀσκήσει τήν πολιτική του. Εἶναι δική μας, γιατί, ἀκόμη καί στήν κοντινή Μαρμαρίδα, οἱ ἑλληνικές ταβέρνες, ὅπως αὐτή πού πῆγε πρόσφατα ἡ σύζυγος τοῦ Πεσκώφ, κάνουν θραύση. Εἶναι δική μας, γιατί ἀκόμη καί σήμερα χιλιάδες πράγματα θυμίζουν ὅτι αὐτή ἡ περιοχή κατοικήθηκε αἰῶνες ἀπό Ἴωνες Ἕλληνες.
Νά γιατί ἀκόμη καί σήμερα ἡ Κωνσταντινούπολη καί ἡ Σμύρνη εἶναι δικές μας. Δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι ἀκόμη καί σήμερα ὅλη ἡ περιοχή τῶν μικρασιατικῶν παραλίων δέν ψηφίζει τόν ἰσλαμιστή Πρόεδρο Ἐρντογάν. Ποτέ δέν τόν ψήφισε. Ποτέ δέν ταυτίστηκε μέ τήν βαθειά Ἀνατολία. Πρίν ἀπό μερικά χρόνια, ὁ πρώην Πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλῆς ἐπισκέφθηκε τήν Σμύρνη ἰδιωτικῶς, ὅταν πρόξενός μας στήν περιοχή ἦταν ἡ σύζυγος τοῦ ἄλλοτε γραμματέα τοῦ Ὑπουργείου Ἀνάπτυξης, Νίκου Στεφάνου. Αὐτό πού τοῦ ἔκανε ἰσχυρή ἐντύπωση ἦταν πώς ἡ προφορά τῶν κατοίκων στήν τουρκική γλῶσσα δέν ἔμοιαζε καθόλου μέ τούς σκληροτράχηλους Τούρκους τῆς Ἀνατολίας καί ἦταν στό ἠχόχρωμα τραγουδιστῆ, ὅπως ἀκριβῶς ἡ δική μας γλῶσσα, ἡ ἑλληνική. Τό φάντασμα τοῦ ἑλληνισμοῦ παραμένει, λοιπόν, ἀκόμη καί σήμερα πάνω ἀπό τή Σμύρνη, ἵπταται, καί ἄς γκρέμισαν οἱ Τοῦρκοι μέχρι καί τό τελευταῖο ἑλληνικό κτίριο καί τήν τελευταία ἑλληνική ἐκκλησία. Τό πνεῦμα μας εἶναι ἀκόμη ἐκεῖ. Στά χείλη ἀκόμη καί τῶν σημερινῶν γηγενῶν Τούρκων. Μπορεῖ νά μᾶς ἔριξαν στή θάλασσα καί νά μᾶς ἔδιωξαν, ὅπως ὑπερηφανεύεται ὁ Ἐρντογάν, ἀλλά στήν πραγματικότητα δέν φύγαμε ποτέ!
Ὁ δεύτερος λόγος πού μᾶς πονάει ἡ τραγῳδία τῆς Σμύρνης, εἶναι γιατί μᾶς θυμίζει τί μπορεῖ νά κάνει ὁ κοσμοπολίτης Ἕλληνας ὅταν δρᾶ σέ συνθῆκες ἐλευθερίας, δημιουργίας καί ἀνταγωνισμοῦ. Ἡ ἑλληνική κοινότητα τοῦ 1922 ἦταν ἡ πλέον ἀκμάζουσα στήν Σμύρνη. Ξεχώριζαν οἱ Ἕλληνες μεταξύ τῶν ἄλλων ἐθνοτικῶν στοιχείων πού συγκροτοῦσαν τότε τήν κοσμοπολίτικη Σμύρνη. Ἄν διαβάσει κανείς μέ προσοχή τό βιβλίο τοῦ Βρεταννοῦ συγγραφέα Τζάϊλς Μίλτον «Ὁ χαμένος παράδεισος», τό ὁποῖο βασίζεται σέ στοιχεῖα ἀπό τά ἀρχεῖα τοῦ Φόρεϊν Ὄφφις, θά διαπιστώσει γιατί κρατοῦσε τά κλειδιά τῆς οἰκονομίας τῆς Σμύρνης, ἀλλά καί τῆς Κωνσταντινούπολης ὁ ἑλληνικός ἐπιχειρηματικός κόσμος. Καί γιατί διέθετε ἀνωτέρα παιδεία, πού τοῦ ἐπέτρεπε νά σταθεῖ ὁπουδήποτε στόν κόσμο.
Ἡ Ντενίση στήν παράστασή της βάζει στό στόμα ἑνός Νεότουρκου, πού ὑποδυόταν ὁ Νούσιας, τήν ἑξῆς ἐκπληκτική φράση: «Νιώθαμε κατώτεροι καί ἄς ἤμασταν κυρίαρχοι. Νιώθατε ἀνώτεροι καί ἄς εἴσαστε σκλάβοι». Αὐτή εἶναι καί ἡ πηγή τοῦ κακοῦ. Οἱ Τοῦρκοι ποτέ δέν χώνεψαν καί δέν συμβιβάστηκαν μέ τήν ἑλληνική ἀνωτερότητα. Τήν ἑλληνική εὐστροφία. Τό πῶς καταφέρνουμε καί εἴμαστε στήν σωστή πλευρά τῆς ἱστορίας καί σωζόμαστε πάντα τήν τελευταία στιγμή, ἀκόμη καί ἄν ἔχουμε κάνει δεκάδες λάθη.
Τό ἀποδίδουν πάντοτε στό γεγονός ὅτι κρυβόμαστε πίσω ἀπό κάποιους. Ὅτι ἔχουμε προστάτες. Ὅτι, ὅπως εἶπε καί ὁ Πρόεδρος Ἐρντογάν τό 1922, μᾶς χρησιμοποίησαν οἱ ξένες δυνάμεις, λές καί ὅταν ἡ Τουρκία εἰσέβαλε στήν Κύπρο τό 1974, δέν χρησιμοποιήθηκε καί ἡ ἴδια ἀπό ξένες δυνάμεις.
Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι καταφέρνουμε νά ἑλισσόμαστε καί νά διασῳζόμαστε μέσα στούς αἰῶνες, γιατί αὐτό εἶναι τό ἐθνικό μας πεπρωμένο. Ἐκπαιδευτήκαμε νά μήν θεωροῦμε τίποτε βέβαιο καί νά ἀναζητοῦμε τίς καλύτερες δυνατές λύσεις στίς χειρότερες δυνατές συνθῆκες. Στίς πλέον ἀντίξοες. Δέν πρόκειται γιά χάρισμα πού μᾶς δόθηκε ἀπό τόν γενετικό μας κώδικα, τό περίφημο DNA. Στήν πραγματικότητα, οἱ νῖκες καί ἧττες μας, οἱ εὐτυχίες μας καί οἱ τραγῳδίες μας, οἱ εὐημερίες μας καί οἱ χρεοκοπίες, οἱ καταστροφές καί οἱ θρίαμβοί μας, οἱ ξένες κατοχές καί ὁ ἐλεύθερος βίος μας, διαμόρφωσαν τό ἐθνικό μας DNA. Ἡ ἱστορία ἐν τέλει διαμόρφωσε τόν γενετικό μας κώδικα. Δέν γεννηθήκαμε ἔξυπνοι, πολυμήχανοι, εὔστροφοι. Ἀναγκαστήκαμε νά γίνουμε, γιά νά ἐπιβιώσουμε.
Ὁ τρίτος λόγος πού μᾶς πονᾶ ἡ τραγῳδία τῆς Σμύρνης, εἶναι γιατί μᾶς θυμίζει πώς γεννήθηκε ἡ σύγχρονη Ἑλλάδα. Αὐτοί πού εἴμαστε σήμερα. Γι’ αὐτό ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριῶν τό βιβλίο τῆς Μαρίας Ρεπούση. Γιατί ἔλεγε σέ ἀνθρώπους πού ἐπιβίωσαν ἀπό τήν καταστροφή καί ζοῦσαν τότε, ὅτι εἶναι ἄλλοι. Ὅτι δέν εἶναι αὐτοί πού νομίζουν γιά τόν ἑαυτό τους. Ὅσοι, ὅμως, παρακολουθήσαμε μέ προσοχή τό «Κόκκινο ποτάμι» τοῦ Μανουσάκη καί τόν Ἅγιο Παΐσιο στήν τηλεόραση, ὅσοι θελήσαμε νά διαβάσουμε τήν ἱστορία τῆς προσφυγιᾶς μας, ὅπως τά Ματωμένα Χώματα καί ἄλλα σημαντικά ἔργα, ὅσοι ἐπισκεφθήκαμε τά δημόσια κτίρια, ὅπου στεγάστηκαν οἱ πρόσφυγες ἀπό τήν Μικρασία, ὅπως τό πρῶτο κτίριο τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν στήν ὁδό Θόλου στήν Πλάκα ἤ ἀκόμη καί στό σημερινό κτίριο ὅπου στεγάζεται ἡ Βουλή τῶν Ἑλλήνων, γνωρίζουμε ὅτι μέσα ἀπό τήν τραγῳδία τῆς Σμύρνης ξεπήδησε ἡ νέα ἑλληνική ἐθνική ταυτότητα. Ποιοί ἀκριβῶς εἴμαστε. Οἱ χιλιάδες πρόσφυγες πού ἦρθαν στήν Ἑλλάδα σταδιακά ἀπό τή Σμύρνη, τόν Πόντο, ἀργότερα ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη καί τήν Κύπρο μᾶς ἔφεραν μαζί τους τό φῶς. Πλούτισαν τά γράμματά μας. Τήν δύναμη τῆς οἰκονομίας μας. Τήν ἐκκλησία μας καί τούς θεσμούς μας. Τό φῶς τῆς Σμύρνης, λοιπόν, καίει πάντα τήν ψυχή μας. Γιατί μέ αὐτό φωτίστηκε ἡ πατρίδα μας. Λαμπάδα ἀναμμένη εἰς τόν αἰῶνα τόν ἅπαντα θά εἶναι ἡ ἱστορική αὐτή πόλη τοῦ ἑλληνισμοῦ.
Θά δακρύζουμε πάντοτε, λοιπόν, γιά τήν Σμύρνη, γιατί ἡ Σμύρνη καί δική μας εἶναι ἀλλά καί μᾶς δείχνει πῶς γεννήθηκε ὁ νέος ἑλληνισμός καί ποιοί εἴμαστε σήμερα. Ἔστω κι ἄν δέν τό γνωρίζουμε ζῶντας σέ μία ἐποχή κυνισμοῦ, ἀμνησίας καί ἱστορικῆς ἄγνοιας. Κάποια στιγμή θά τό μάθουμε. Θά ἔρθει ὁ καιρός.
Ὑστερόγραφο: τό κείμενο αὐτό εἶναι ἀφιερωμένο στή μνήμη τοῦ μεγάλου Μικρασιάτη ἐπιχειρηματία Λαζάρου Ἐφραίμογλου, ὁ ὁποῖος, γιά νά τιμήσει τήν καταγωγή του, μᾶς κληροδότησε τό Ἵδρυμα Μείζονος Ἑλληνισμοῦ καί τόν Ἑλληνικό Κόσμο. Ἕναν φάρο παιδείας καί πολιτισμοῦ, στόν ὁποῖο ἡγοῦνται ἐπαξίως σήμερα ὁ Δημήτρης καί ἡ Σοφία Ἐφραίμογλου. Θεωρῶ τόν ἑαυτό μου τυχερό πού τόν γνώρισα.
