Ἡ ἀνέκδοτη ἱστορική μαρτυρία Σταμπολῆ γιά τόν τορπιλλισμό τῆς «Ἕλλης»

Προδημοσίευση ἀπό τό νέο βιβλίο τοῦ Κωστῆ Σταμπολῆ – Ἡ ἀγωνιώδης προσπάθεια τοῦ κυβερνήτου Χατζόπουλου νά ἀποτρέψει τήν βύθιση, ἡ ἀνταλλαγή τηλεγραφημάτων τοῦ ὑπάρχου Δούση μέ τόν Πρωθυπουργό γιά τήν προέλευση τῆς τορπίλλης καί ἡ ἐντολή Μεταξᾶ γιά πλήρη ἐχεμύθεια καί γιά κανονική διεξαγωγή τῆς λιτανείας – Ἡ ἀστοχία δύο τορπιλλῶν πού ἐβλήθησαν κατά ἐπιβατηγῶν καί τό θαῦμα τῆς Παναγίας

Όταν ξημέρωνε ἡ 15η Αὐγούστου 1940, στήν Τῆνο, ἡ θάλασσα ἦταν ἤρεμη, ἐνῶ τό καθιερωμένο μελτέμι, ἰδιαίτερα αἰσθητό στίς Κυκλάδες αὐτή τήν περίοδο, ἀκόμα δέν εἶχε σηκωθεῖ. Ἄν καί ἡ κίνηση στό λιμάνι εἶχε ξεκινήσει ἀπό πολύ ἐνωρίς, ἀφοῦ ἤδη ἀπό τίς 6:00 εἶχαν ἐμφανιστεῖ τά πρῶτα πλήθη τῶν προσκυνητῶν, ἀκόμα ἐπικρατοῦσε ἡσυχία, ἐνῶ ὁ ἥλιος μόλις εἶχε ἀρχίσει νά κάνει αἰσθητή τήν παρουσία του. Πραγματικά τίποτε δέν προϊδέαζε γιά τά δραματικά γεγονότα πού θά ἀκολουθοῦσαν σέ λίγο.

• Tοῦ Κωστῆ Νικ.Σταμπολῆ

Τό νησί ἐδῶ καί ἡμέρες ἑτοιμαζόταν γιά τήν μεγάλη ἐτήσια ἑορτή τῆς Μεγαλόχαρης. Ὅπως κάθε χρόνο, χιλιάδες προσκυνητές ἀπ’ ὅλα τά μέρη τῆς Ἑλλάδας εἶχαν συρρεύσει στό νησί καί ἡ διά θαλάσσης ἀσφαλής μεταφορά τους ἦταν ἀπό μόνη της ἕνα δύσκολο καί ἀπαιτητικό ἐγχείρημα γιά τίς λιμενικές Ἀρχές καί ἀπαιτοῦσε μεγάλη προσοχή, καλή ὀργάνωση καί προγραμματισμό τόσο στούς χώρους ἐπιβίβασης στό λιμάνι τοῦ Πειραιᾶ ὅσο καί στήν ἀποβίβασή τους στήν Τῆνο. Γι’ αὐτό, ὅπως συνέβαινε τά τελευταῖα χρόνια, εἶχε μεταβεῖ στό νησί πολυάριθμο ἄγημα τοῦ Λιμενικοῦ Σώματος ἔχοντας τήν εὐθύνη τῆς τάξης στό λιμάνι καί στά προσερχόμενα ἐπιβατηγά πλοῖα.

Ἀπό τό προηγούμενο βράδυ εἶχε χαραχθεῖ στό ὁδόστρωμα ἡ πορεία πού θά ἀκολουθοῦσε ἡ πομπή τῆς λιτανείας, ἐνῶ ἀπό ἐνωρίς τό πρωί δύναμη τῆς Χωροφυλακῆς καί ἄγημα τοῦ Λιμενικοῦ Σώματος, πού εἶχαν ἀφιχθεῖ στό νησί ἀπό τίς παραμονές τοῦ ἑορτασμοῦ, εἶχαν λάβει θέσεις. Ἀνάμεσα στό ἐνισχυμένο γιά τήν περίσταση κλιμάκιο τοῦ Λιμενικοῦ Σώματος εὑρίσκετο ὁ νεαρός τότε ὑποπλοίαρχος Νικόλαος Σταμπολῆς, ὁ ὁποῖος τήν περίοδο ἐκείνη ὑπηρετοῦσε στό Κεντρικό Λιμεναρχεῖο Πειραιῶς στήν ἀκτή Μιαούλη.

Αὐτή ἦταν ἡ δεύτερη φορά πού μετέβαινε στήν Τῆνο γιά τήν μεγάλη γιορτή τῆς Μεγαλόχαρης. Ἐξ ἄλλου, ἕνα χρόνο πρίν, τόν Αὔγουστο τοῦ 1939, ἀμέσως μετά τόν ἑορτασμό, εἶχε πρωτοστατήσει στήν διάσωση μιᾶς τράτας πού λόγῳ ἰσχυρῶν ἀνέμων καί θαλασσοταραχῆς κινδύνευε νά βυθιστεῖ καί τότε μέ ἕνα μεγάλο καΐκι πού ἐπέταξε γιά τήν περίσταση προσέτρεξε νά τήν σώσει. Καί ἡ μέν τράτα βυθίστηκε, ἀλλά χάρη στήν ἔγκαιρη μετάβαση τοῦ καϊκιοῦ οἱ ψαρᾶδες σώθηκαν ἀπό βέβαιο πνιγμό. Ὅμως οἱ ἄνεμοι ἦσαν τόσο δυνατοί πού τό καΐκι μέ τό πλήρωμα καί τούς διασωθέντες ἦταν ἀδύνατον νά προσεγγίσει τήν Τῆνο, μέ ἀποτέλεσμα ὁ καιρός νά τούς ρίξει κυριολεκτικά στήν Μύκονο, ὅπου καί παρέμειναν περί τίς δέκα ἡμέρες ἕως ὅτου καταστεῖ δυνατή ἡ προσέγγιση πλοίου καί ἡ ἐπιστροφή τους στόν Πειραιᾶ.

Τώρα, ἀνήμερα 15ης Αὐγούστου 1940, ἕνα πολύ μεγαλύτερο δρᾶμα μέ ἐθνικές συνέπειες ἔμελλε νά παιχτεῖ στά ἥσυχα ἀκόμα νερά στό λιμάνι τῆς Τήνου. Μέ τήν Κυβέρνηση Μεταξᾶ νά θέλει νά τιμήσει μέ ἰδιαίτερη λαμπρότητα τόν ἑορτασμό τῆς Μεγαλόχαρης, εἶχε ἀποφασιστεῖ ἡ συμμετοχή τοῦ Βασιλικοῦ Ναυτικοῦ στίς ἑορταστικές ἐκδηλώσεις μέ τήν παρουσία πολεμικοῦ πλοίου καί τήν ἀποβίβαση 40μελοῦς ἀγήματος πού θά ἐλάμβανε μέρος στήν καθιερωμένη λιτάνευση τῆς θαυματουργῆς εἰκόνας τῆς Παναγίας. Σύμφωνα δέ μέ τό πρόγραμμα τοῦ ἑορτασμοῦ, θά ρίχνονταν 21 κανονιοβολισμοί ἀπό τό «Ἕλλη» κατά τήν ἔξοδο τῆς ἱερῆς εἰκόνας ἀπό τόν ναό. Τό «εὔδρομο καταδρομικό» εἶχε καταπλεύσει στίς 6:25 καί ἀγκυροβολήσει περί τά 500 μέτρα ἔξω ἀπό τό λιμάνι τῆς Τήνου, προερχόμενο ἀπό τήν Μῆλο, ὅπου γιά λόγους ἀσφαλείας ναυλοχοῦσε μαζί μέ τό ἀντιτορπιλλικό «Ἀετός»

Θά πρέπει νά ἀναφερθεῖ ὅτι ἡ Κυβέρνηση, στό πλαίσιο τοῦ στρατηγικοῦ της σχεδιασμοῦ καί ἐν ὄψει ἀναμενόμενων πολεμικῶν ἐπιχειρήσεων στό Αἰγαῖο, εἶχε ἀποφασίσει τήν διασπορά τῶν πολεμικῶν πλοίων ὥστε νά ἀποφευχθεῖ συντριπτικό πλῆγμα στήν περίπτωση αἰφνιδιαστικῆς ἀεροπορικῆς ἐπιδρομῆς στόν ναύσταθμο τῆς Σαλαμῖνος. Ἡ Κυβέρνηση Μεταξᾶ εἶχε σχεδόν προεξοφλήσει ὅτι ἡ Ἰταλία ἀργά ἤ γρήγορα θά ἐξαπέλυε ἐπίθεση κατά τῆς Ἑλλάδος. Σύμφωνα μέ προφορική μαρτυρία τοῦ Νικολάου Σταμπολῆ, «ἤδη ἀπό τίς ἀρχές τοῦ καλοκαιριοῦ τοῦ 1940 ὅλο τό στράτευμα καί τά Σώματα Ἀσφαλείας, ὅπως καί τό Λιμενικό Σῶμα, εὑρίσκονται σέ διαρκῆ ἐπιφυλακή, ἐνῶ κατά διαστήματα ἐκτελοῦνταν διακλαδικές ἀσκήσεις ἑτοιμότητας». Ἀποκαλυπτικό τῆς προωθημένης στρατηγικῆς σκέψης καί ὀργανωτικῆς δεινότητας τοῦ Ἰωάννη Μεταξᾶ.

Ἐξ ἄλλου τούς τελευταίους μῆνες εἶχαν σημειωθεῖ ἀρκετά ἐπεισόδια μέ ἀεροπλάνα –πού εἰκάζονταν ὅτι ἀνῆκαν στήν ἰταλική Ἀεροπορία καί Ναυτικό– νά ἐπιτίθενται ἀπρόκλητα κατά ἑλληνικῶν πολεμικῶν πού ἐκτελοῦσαν περιπολίες στό Ἰόνιο καί τό Αἰγαῖο, χωρίς ὡστόσο νά ὑπάρξουν θύματα. Τόσο οἱ ἀνωτέρω ἐπιθέσεις ὅσο καί ἡ συχνή παρουσία ἰταλικῶν πολεμικῶν πλοίων στίς ἑλληνικές θάλασσες (μέ τά Δωδεκάνησα νά τελοῦν ὑπό ἰταλική κατοχή) εἶχαν δημιουργήσει μιά τεταμένη ἀτμόσφαιρα ἔχοντας θέσει τό Ναυτικό σέ ὑψηλή ἐπιφυλακή. Νά θυμίσουμε ὅτι, σχεδόν ἕνα χρόνο μετά τήν γερμανική ἐπίθεση κατά τῆς Πολωνίας (1η Σεπτεμβρίου 1939), τήν μετέπειτα καθυπόταξη ὅλης σχεδόν τῆς Εὐρώπης, μέ τελευταία τήν Γαλλία (Ἰούνιος 1940), ἀπό ναζιστικά στρατεύματα καί τούς ἀπό ἀέρος συνεχεῖς βομβαρδισμούς κατά τῆς Ἀγγλίας, ἡ Ἑλλάδα εἶχε καταφέρει νά μείνει ἐκτός πολέμου. Κάτι πού ὅμως δέν θά διαρκοῦσε γιά πολύ ἀκόμα. Ἡ παρουσία τῆς σημαιοστολισμένης « Ἕλλης» λίγο ἔξω ἀπό τόν λιμενοβραχίονα τῆς Τήνου, πού ἔγινε ἀντιληπτή μέ τό πρῶτο φῶς τῆς ἡμέρας, ὄχι μόνο ἐνίσχυσε τό ἑορταστικό κλίμα πού εἶχε διαμορφωθεῖ, ἀλλά προσέδωσε καί ἕνα αἴσθημα ἀσφάλειας στό χριστεπώνυμο πλῆθος. Μάλιστα στίς 8:00 ἔγινε μέ κάθε ἐπισημότητα ἔπαρση σημαίας στό κατάστρωμα τοῦ πλοίου, μέ τούς ἤχους τῆς σάλπιγγας νά ἀκούγονται ξεκάθαρα ἀπ’ ὅλους ὅσοι ἦσαν συγκεντρωμένοι στό λιμάνι.

Ὅμως, ἐπί τοῦ σκάφους ἐπικρατοῦσε μεγάλη ἀναταραχή, ἀφοῦ στίς 6:45, δηλαδή 20 λεπτά μετά τήν ἀγκυροβόλησή του, εἶχε ἐμφανιστεῖ ἀεροσκάφος, μέ ἄγνωστα διακριτικά, πετῶντας στά ἀνατολικά σέ ὕψος 1.200 μέ 1.500 μέτρα. Κάτι πού ὑποχρέωσε τόν κυβερνήτη νά δώσει ἐντολή στίς ὁμοχειρίες τῶν ἀντιαεροπορικῶν πυροβόλων νά λάβουν θέσεις καί νά ἀνοίξουν πῦρ σέ περίπτωση προσβολῆς ἀπό τό πλησιάζον ἀεροσκάφος. Μέ ἄλλα λόγια, ἡ «Ἕλλη» εὑρίσκετο ἤδη σέ κατάσταση αὐξημένης ἐπιφυλακῆς μέ τήν ἄφιξή της στήν Τῆνο. Σύμφωνα μέ μαρτυρία τοῦ Νίκ. Σταμπολῆ, γιά τήν κατάσταση ἐπιφυλακῆς ἐπί τοῦ σκάφους πρός ἀπόκρουση ἀναμενόμενης ἀεροπορικῆς ἐπίθεσης εἶχε ἐνημερωθεῖ τό Λιμενικό Σῶμα, ἀφοῦ ὁ ἴδιος εἶχε ἐπιβιβαστεῖ στό «Ἕλλη» περί τίς 7:00 προκειμένου νά συνεννοηθεῖ μέ τόν ἀξιωματικό ὑπηρεσίας (τόν σημαιοφόρο Μάριο Χόρς) καί τόν ὕπαρχο (Κ. Δούση) γιά τήν ἔξοδο τοῦ ἀγήματος τοῦ πλοίου καί τήν συμμετοχή του στήν λιτάνευση τῆς εἰκόνας. Μάλιστα εἶχε συμφωνηθεῖ πώς ὀκτώ ὑπαξιωματικοί τοῦ «Ἕλλη» θά κρατοῦσαν ἐναλλάξ τήν ἱερά εἰκόνα τῆς Μεγαλόχαρης κατά τήν περιφορά της.

Μέ τήν ἐπιστροφή του στόν λιμενοβραχίονα, ὁ Νικ. Σταμπολῆς ἐνημέρωσε τούς προϊσταμένους καί τούς συναδέλφους του γιά τήν πολεμική ἀτμόσφαιρα πού ἐπικρατοῦσε στό «Ἕλλη» καί τό ἐνδεχόμενο ἀεροπορικῆς ἐπιδρομῆς. Ἡ ἐξέλιξη αὐτή ὑποχρέωσε τό ΛΣ νά ἀλλάξει τόν σχεδιασμό του γιά τήν ἀποβίβαση νέων προσκυνητῶν πού ἀναμένονταν τίς ἑπόμενες ὧρες, νά ἐκκενωθεῖ ὁ λιμενοβραχίονας στό μεγαλύτερο τμῆμα του (κάτι πού ἀπέβη σωτήριο γιά τίς μετέπειτα ἐξελίξεις) καί νά ὁριστοῦν νέα σημεῖα γιά τήν προσέγγιση τῶν λέμβων πού θά μετέφεραν τούς ἐπιβάτες τῶν ἐπιβατηγῶν πλοίων μέσα στό λιμάνι.

Ἡ ἔκρηξη

Γι’ αὐτό ὅταν, στίς 8:25 ἀκριβῶς, ἀκούστηκε ἕνας δυνατός ὑπόκωφος θόρυβος ἀπό τήν μεριά τοῦ πολεμικοῦ πλοίου, ἐλάχιστοι ἦσαν ἐκεῖνοι πού ἀντιλήφθηκαν τί πραγματικά συνέβη. Οἱ πρῶτες σκέψεις ἦταν ὅτι τό πλοῖο εἶχε βομβαρδιστεῖ ἀπό ἀέρος, ἐνῶ ἄλλοι μίλησαν γιά ἔκρηξη στό λεβητοστάσιο τοῦ πλοίου. Τό ὅτι τό πλοῖο εἶχε προσβληθεῖ ἀπό τορπίλλη ὑποβρυχίου ἔγινε ἀντιληπτό ἀρκετά λεπτά μετά τό συμβάν καί ἀφοῦ διαπιστώθηκε τό ρῆγμα στά ὕφαλα τοῦ σκάφους. Βάσει αὐτοπτῶν μαρτύρων, μέ τό πού ἔγινε ἡ πρόσκρουση τῆς τορπίλλης, τό σκάφος σείστηκε ἀπό παλινδρομικές κινήσεις πρός τά ἄνω καί πρός τά κάτω, ἐνῶ ἀκούστηκε ἰσχυρή βοή, ἡ ὁποία συνοδεύτηκε ἀπό ὑπερπίεση. Ὡς ἀποτέλεσμα, τό σκάφος ἀνεπήδησε γιά λίγα δευτερόλεπτα ἐπάνω ἀπό τήν ἐπιφάνεια τῆς θάλασσας ὡσάν νά τό ἐσήκωσε μιά τεράστια δύναμη. Μέ τό πού ἡ τορπίλλη προσέκρουσε στό σκάφος, περί τούς εἴκοσι ναῦτες καί ὑπαξιωματικοί πού ἦσαν στό κατάστρωμα ἐκσφενδονίστηκαν στήν θάλασσα, ἐνῶ αὐτό καλύφθηκε ἀπό συντρίμμια, ἐλάσματα, νερά καί πετρέλαιο. Ταυτόχρονα ἐκτινάχθηκε τμῆμα τοῦ καταστρώματος πού εὑρίσκετο μεταξύ τῶν δύο καπνοδόχων καί ἐπάνω ἀπό τό λεβητοστάσιο. Συνεπείᾳ τῆς πρόσκρουσης τῆς τορπίλλης, μεγάλο ρῆγμα ἀνοίχτηκε στά δεξιά ὕφαλα τῆς «Ἕλλης» καί ἀπό αὐτό τό σημεῖο ἄρχισαν νά εἰσρέουν ὕδατα στό ἐσωτερικό τοῦ σκάφους, μέ ἀποτέλεσμα πολύ γρήγορα νά πάρει κλίση περί τίς 15 μοῖρες.

Τά πρῶτα λεπτά μετά τήν ἔκρηξη ἐπικρατοῦσε πλήρης σύγχυση ὡς πρός τήν μορφή τῆς ἔκρηξης, ἀφοῦ τό μέλημα τοῦ κυβερνήτη καί τῶν ἀξιωματικῶν καί ὑπαξιωματικῶν ἦτο ἡ περίθαλψη τῶν τραυματιῶν καί ἡ ἀνεύρεση μελῶν τοῦ πληρώματος πού εἶχαν παγιδευτεῖ, κυρίως στό Β΄ μηχανοστάσιο, πού ὑπέστη καί τήν μεγαλύτερη ζημιά καί ὅπου βρῆκαν τραγικό θάνατο ἀρκετοί μηχανικοί καί θερμαστές τοῦ σκάφους. Ὁ κυβερνήτης, ὁ πλοίαρχος Ἄγγελος Χατζόπουλος, ἔχοντας ἀποφύγει τραυματισμό, ἀλλά ἔχοντας ὑποστεῖ σόκ ἀπό τήν ἐκτίναξη, ὅπως καί ὅλο τό πλήρωμα, καί ἀφοῦ ἔλαβε ἀναφορά ἀπό τόν σημαιοφόρο Κ. Μαργαρίτη ὅτι πρόκειται περί τορπιλλισμοῦ, ἐπιθεώρησε τό σκάφος, ἔδωσε ὁδηγίες καί ὀργάνωσε ὁμάδες διάσωσης. Καί βεβαίως δέν παρέμεινε στίς ὁδηγίες, ἀλλά ἐπί κεφαλῆς τῶν ἀξιωματικῶν καί ναυτῶν ἐμόχθησε γιά τό πλήρωμα καί τήν διάσωση τοῦ σκάφους.  Ἀπό τήν ἐπιθεώρηση προέκυψε ὅτι τό κυρίως λεβητοστάσιο δέν εἶχε ὑποστεῖ σοβαρή ζημιά καί οἱ μηχανές ἦσαν σχεδόν ἀνέπαφες. Πρᾶγμα πού συνέβαλε στήν ἀπόφαση τοῦ κυβερνήτη νά προσπαθήσει τήν ἐπανεκκίνηση τοῦ σκάφους μέ στόχο τήν προσάραξή του στά ἀβαθῆ, προκειμένου νά τό σώσει ἀπό βέβαιη βύθιση, ἀφοῦ ἐν τῷ μεταξύ τά νερά εἶχαν ἀρχίσει νά κατακλύζουν τά στεγανά καί τό σκάφος νά ἀποκτᾶ ἐπικίνδυνη κλίση.

Δυστυχῶς, μέ τήν ἔκρηξη στό Β΄ λεβητοστάσιο εἶχε καταστραφεῖ ὁλοσχερῶς ἡ ἠλεκτρογεννήτρια τοῦ σκάφους καί ἔτσι ἦταν τελείως ἀδύνατον ὄχι μόνο νά τεθοῦν σέ λειτουργία οἱ μηχανές, ἀλλά οὔτε νά σηκωθοῦν οἱ ἄγκυρες ἤ νά ὑπάρξει ἐπικοινωνία πρός τά ἔξω μέσῳ ἀσυρμάτου. Τίποτε δέν λειτουργοῦσε πλέον ὅπως πρίν καί τό «Ἕλλη», φαινομενικά σῶο, παρέμεινε ἀκυβέρνητο. Στήν συνέχεια, καταβλήθηκε σκληρή χειρωνακτική προσπάθεια ἀποκρίκωσης τῆς ἄγκυρας προκειμένου νά ρυμουλκηθεῖ τό σκάφος ἀπό τό παραπλέον ἐπιβατηγό «Ἕσπερος», πλήν ὅμως κατέστη ἀδύνατη ἡ ἔγκαιρη ἀποδέσμευση ἀπό τό ἀγκυροβόλιο. Καθ’ ἥν στιγμή καταβάλλονταν προσπάθειες ρυμούλκησης ἀπό τό «Ἕσπερος», ἐκδηλώθηκε γιά ἀνεξήγητους λόγους φωτιά στήν «Ἕλλη», σχεδόν μιά ὥρα μετά τόν τορπιλισμό της. Αὐτό ὑποχρέωσε τόν κυβερνήτη νά δώσει ἐντολή στό ἐπιβατηγό νά σταματήσει τήν προσπάθεια ρυμούλκησης καί νά ἀπομακρυνθεῖ, ἐνῶ λίγα λεπτά ἀργότερα ἔδωσε τήν μοιραία ἐντολή ἐγκατάλειψης τοῦ σκάφους, καθ’ ὅτι ἡ φωτιά ἐξαπλοῦτο, ἐνῶ ἡ κλίση του διαρκῶς μεγάλωνε.

Τελικά, ἡ «Ἕλλη» βυθίστηκε μία ὥρα καί σαράντα λεπτά μετά τόν τορπιλλισμό της, μέ ἐννέα συνολικά νεκρούς καί σαράντα τραυματίες. Ὅπως ἦταν, καί εἶναι, ἡ παράδοση στό Ναυτικό, ὁ κυβερνήτης ἐγκατέλειψε τελευταῖος τήν «Ἕλλη», ἀφοῦ πρῶτα βεβαιώθηκε ὅτι δέν ὑπῆρχαν ἄλλοι ἐπιζῶντες ἤ τραυματίες πάνω στό σκάφος. Ὁ ἴδιος δέν ἤθελε νά ἐγκαταλείψει τό βυθιζόμενο σκάφος καί οὐσιαστικά τόν ἔσυραν διά τῆς βίας στήν ἄκατο οἱ ἀξιωματικοί του. Ὅπως ἀργότερα ὁμολόγησε ὁ κυβερνήτης Ἄγγ. Χατζοπουλος, εἶχε φρικτές τύψεις πού δέν ἀκολούθησε τό σκάφος καί τό πλήρωμα στόν ὑγρό τους τάφο.

Στόχος, τά ἐπιβατηγά

Δεύτερη τορπίλλη κατά τῆς «Ἕλλης» δέν ὑπῆρξε. Ὅμως, δέκα λεπτά περίπου μετά τον τορπιλλισμό της, δύο τορπίλλες πού προορίζονταν γιά τά ἐπιβατηγά « Ἕσπερος» καί «Ἔλση», πού εἶχαν ἀγκυροβολήσει μπροστά στό λιμάνι καί ἀποβίβαζαν (μέ βάρκες) ἑκατοντάδες προσκυνητές, εὐτυχῶς δέν βρῆκαν τόν στόχο τους καί προσέκρουσαν στήν ἔξω πλευρά τοῦ βόρειου λιμενοβραχίονα. Ἀπό τήν πρόσκρουση τῆς δεύτερης τορπίλλης δημιουργήθηκε ρῆγμα μήκους ἑπτά περίπου μέτρων στόν λιμενοβραχίονα. Πέντε δευτερόλεπτα μετά τό δεύτερο χτύπημα, σημειώθηκε καί τρίτη ἔκρηξη ἐμπρός ἀπό τόν λιμενοβραχίονα, ὅπου ἡ θάλασσα εἶχε μικρό βάθος. Ἀπό τήν τρίτη ἔκρηξη δέν σημειώθηκαν σημαντικές ζημιές, ἀλλά, σύμφωνα μέ μαρτυρίες, ὑψώθηκε στήλη ὕδατος περί τά 50 μέτρα. Τό δέ σημεῖο τῆς προσκρούσεως ἦταν δεξιότερα τῆς δεύτερης καί τότε ἔγινε ἀντιληπτό ἀπό ὅλους στήν ξηρά ὅτι ἐπρόκειτο γιά τορπιλλισμό καί ὄχι γιά βομβαρδισμό. Μάλιστα τίς τροχιές τῆς δεύτερης καί τρίτης τορπίλλης τίς εἶδαν πέρα πολύ ἀπό τήν ξηρά. Μέ τήν ἔκρηξη τῆς δεύτερης καί τρίτης τορπίλλης, οἱ προσκυνητές καί τό ὑπόλοιπο πλῆθος πού εὑρίσκονταν στούς χώρους τοῦ λιμανιοῦ, καί εὐτυχῶς ὄχι πάνω στόν λιμενοβραχίονα, κατελήφθησαν ἀπό φόβο μή γνωρίζοντας τί ἔμελλε νά ἀκολουθήσει καί ἄρχισαν νά τρέχουν πανικόβλητοι πρός τό ἐσωτερικό τῆς πόλης. Τόσο ἡ Ἀστυνομική Ἀρχή ὅσο καί τό Λιμενικό Σῶμα ἔσπευσαν νά ἀπομακρύνουν τό πλῆθος ἀπό τόν χῶρο τοῦ λιμένος, μέ ὁδηγίες νά δίδονται συνεχῶς ἀπό τά μεγάφωνα τοῦ Λιμεναρχείου.

Καί ἐνῶ ἐκτυλίσσονταν σκηνές τρόμου καί ἀπελπισίας, ὁ ὑποπλοίαρχος Νικόλαος Σταμπολῆς, ὁ ὁποῖος εἶχε προβλέψει ὅτι θά ὑπῆρχε ἀνώμαλη ἔκβαση τοῦ ἑορτασμοῦ ἔχοντας ἀπό τό πρωί ἀντιληφθεῖ τίς πολεμικές προετοιμασίες στό «Ἕλλη», μέ ἀπόλυτη ψυχραιμία καί ἀφοῦ ἐνημέρωσε τόν ὑπεύθυνο ἀξιωματικό τοῦ κλιμακίου τοῦ ΛΣ ἔθεσε σέ ἐφαρμογή σχέδιο γιά τήν ἀνέλκυση τῶν θραυσμάτων τῶν δύο τορπιλλῶν πού εἶχαν προσκρούσει στόν μῶλο. Ἔχοντας, λόγῳ τῆς περιπέτειάς του τόν προηγούμενο Αὔγουστο, γνωριστεῖ μέ τούς ντόπιους, εἶχε πολύ καλές σχέσεις μέ τούς ψαρᾶδες καί τούς ναυτικούς τοῦ λιμανιοῦ, γι’ αὐτό καί μπόρεσε μέσα σέ σύντομο χρονικό διάστημα νά ἐντοπίσει τούς κατάλληλους ἀνθρώπους πού θά μποροῦσαν μέ ἀσφάλεια καί ἐχεμύθεια νά βουτήξουν καί νά ἀνασύρουν τά θραύσματα ἀπό τίς τορπίλλες. Χρειάστηκε, βέβαια, ἐπαρκής χρόνος γιά νά γίνει ἀναγνώριση τῶν ζημιῶν στόν λιμενοβραχίονα ἀπό τίς δύο ἀπανωτές ἐκρήξεις, νά ἀπομονωθεῖ πλήρως μέ τήν τοποθέτηση προσωρινῆς φρουρᾶς, ἐνῶ ἔπρεπε οἱ Ἀρχές νά βεβαιωθοῦν ὅτι δέν θά ἀκολουθοῦσε τέταρτη ἤ πέμπτη ἔκρηξη.

Ἐντολή γιά ἐχεμύθεια

Ἐν τῷ μεταξύ ἄρχισαν νά καταφθάνουν στό λιμάνι μέ τίς ἀκάτους τῆς «Ἕλλης», ἀλλά καί μέ διάφορες βάρκες πού εἶχαν σπεύσει νά συμπαρασταθοῦν στό προσβληθέν σκάφος, οἱ πρῶτοι τραυματίες, ἐνῶ ὁ ὕπαρχος Κ. Δούσης ἔσπευσε κατ’ ἐντολήν τοῦ κυβερνήτη στό τηλεγραφεῖο προκειμένου νά στείλει μιά πρώτη ἀναφορά στήν Κυβέρνηση καί νά τήν ἐνημερώσει γιά τό τραγικό συμβάν. Ἐάν κρίνουμε ἀπό τήν μετέπειτα ἐξέλιξη τῆς ἔρευνας γιά τήν ἀνάσυρση τῶν θραυσμάτων κατά τήν διάρκεια τῆς 15ης Αὐγούστου, ὁ Νικ. Σταμπολῆς ἦρθε σέ ἐπαφή μέ τόν ὕπαρχο τοῦ «Ἕλλη» κατά τήν ἄφιξή του στήν προκυμαία καί πρέπει νά τόν διευκόλυνε στίς μετακινήσεις του στήν πόλη, ἀφοῦ ὁ Κ. Δούσης, σύμφωνα μέ ἐπιβεβαιωμένες πληροφορίες, μετέβη μεταξύ 10:30 καί 11:00 στό τηλεγραφεῖο προκειμένου νά στείλει ἀναφορά στήν Κυβέρνηση. Ἔχει ἐνδιαφέρον ὅτι ὁ ἴδιος ὁ Ἰωάννης Μεταξᾶς, ἔχοντας ἤδη πληροφορηθεῖ γιά τόν τορπιλισμό ἀπό τηλεγράφημα τοῦ Διοικητῆ τῆς Μεραρχίας Κυκλάδων, πού στάλθηκε περί τίς 10:00, εἶχε πρίν τήν ἔλευση τοῦ Κ. Δούση στό τηλεγραφεῖο φροντίσει νά ἀποκαταστήσει ἐπαφή μέσῳ «κορδέλας » πού ἔφερε τό σῆμα τοῦ Πρωθυπουργοῦ. Ἔτσι, μόλις ὁ Κ. Δούσης ἔφθασε στό τηλεγραφεῖο, διάβασε τό σῆμα τοῦ Πρωθυπουργοῦ μέ τό ὁποῖο ἤθελε νά πληροφορηθεῖ γιά τό πλοῖο, ἐνῶ ζητοῦσε «νά γίνει κανονικά ἡ δοξολογία καί ἡ περιφορά τῆς εἰκόνος, ὡσάν νά μήν εἶχε συμβεῖ τίποτα» Ἀκολούθως ὁ Κ. Δούσης συνέταξε μακροσκελές τηλεγράφημα πού ἐξιστόρησε τά συμβάντα. Κατά τήν διά τηλεγράφου ἐπικοινωνία μεταξύ τοῦ Πρωθυπουργοῦ καί τοῦ ὑπάρχου τῆς «Ἕλλης», ὁ Ἰ Μεταξᾶς μεταξύ ἄλλων ἀνέφερε: « Οὐδεμία, ἐκ μέρους οὐδενός, νά ἐκφραστεῖ σκέψις ἤ ὑπόνοια τῆς ἐθνικότητας τοῦ ὑποβρυχίου πού σᾶς ἐτορπίλισε». Φαίνεται ὅτι ἦταν βέβαιος πώς ἡ Ἰταλία κατεβύθισε τήν «Ἕλλη», γι’ αὐτό καί ἐπέβαλε πλήρη σιωπή. Ὅμως ἡ ταυτότητα τῶν τορπιλλῶν περέμενε πρός τό παρόν ἄγνωστη καί αὐτό ἀπασχολοῦσε ἔντονα, σύμφωνα μέ μαρτυρίες τους, τόν Κ. Δούση καί τόν Νικόλαο Σταμπολῆ.

Μέ τήν ἐπιστροφή τοῦ ὑπάρχου ἀπό τό τηλεγραφεῖο στό λιμάνι, ξεκίνησαν οὐσιαστικά οἱ προσπάθειες ἀνέλκυσης τῶν θραυσμάτων τῶν τορπιλλῶν πού εἶχαν κτυπήσει τον λιμενοβραχίονα. Ὅσο ὁ Κ. Δούσης ἦταν στό τηλεγραφεῖο, ὁ Νικ. Σταμπολῆς εἶχε ὀργανώσει ἐν τῷ μεταξύ τήν ὁμάδα δυτῶν καί εἶχαν ἐντοπίσει τίς τοποθεσίες πού ἔπρεπε νά ἐρευνηθοῦν. Οἱ δύτες μέσα σέ σύντομο χρονικό διάστημα ἐξετέλεσαν μέ ἐπιτυχία τό ἔργο τους καί ἀνασύρθηκαν στήν ἐπιφάνεια μιά σειρά ἀπό θραύσματα τά ὁποῖα ἀνῆκαν στήν δεύτερη τορπίλλη. Ἡ ἔρευνα γιά τά θραύσματα τῆς τρίτης τορπίλλης γιά τεχνικούς λόγους ἀναβλήθηκε γιά τήν ἑπόμενη ἡμέρα.

Ἰταλικά διακριτικά

Μέ τό πού τοποθετήθηκαν τά θραύσματα στήν ἄκρη τοῦ λιμενοβραχίονα, ὁ Κ. Δούσης καί ὁ Νικ. Σταμπολῆς εἶδαν τά ἰταλικά διακριτικά πάνω στά θραύσματα καί ἀντιλήφθηκαν ὅτι εἶχαν στά χέρια τους τήν ἀπόδειξη γιά τήν πατρότητα τοῦ ἐγκλήματος. Πάνω στά θραύσματα διακρίνονταν τό ὄνομα τοῦ ἰταλικοῦ ναυπηγείου καί τά ἀρχικά R.M. (Regia Marina). Ἀκολούθησε λεπτομερής φωτογράφηση τῶν θραυσμάτων ἀπό τόν Κ. Δούση, παρουσίᾳ τοῦ Νικ. Σταμπολῆ καί τοῦ ἀνθυποπλοίαρχου τοῦ ΒΝ Χ. Λεβαντίνου, ἐνῶ ὁ Κ. Δούσης ἔσπευσε πάλι στό τηλεγραφεῖο, ἀπ’ ὅπου ἔστειλε κρυπτογραφημένο μήνυμα στόν Πρωθυπουργό. Μετά 20 λεπτά ἔλαβε ἀπάντηση ἀπό τόν ἴδιο, στήν ὁποία ἐτονίζετο ὅτι ὕψιστα ἐθνικά συμφέροντα ἐπέβαλλαν «ἀπόλυτον ἐχεμύθειαν» γιά τήν ἐθνικότητα τοῦ ὑποβρυχίου. Τά θραύσματα ἀπό τήν δεύτερη τορπίλλη παρέμειναν στόν λιμενοβραχίονα ὅλη τήν ὑπόλοιπη ἡμέρα καί τήν νύκτα τῆς 15ης πρός τήν 16η Αὐγούστου, ἀφοῦ καλύφθηκαν μέ κουβέρτες πού εἶχαν σταλεῖ ἀπό τό Λιμεναρχεῖο. Παράλληλα, τοποθετήθηκε φρουρά τοῦ Λιμενικοῦ σέ 24ωρη βάση, ἀφοῦ ἐν τῷ μεταξύ εἶχε ἐκκενωθεῖ πλήρως ὅλη ἡ συγκεκριμένη περιοχή τοῦ λιμανιοῦ. Τήν ἑπόμενη ἡμέρα κατέπλευσαν στήν Τῆνο τά ἀντιτορπιλλικά «Βασίλισσα Ὄλγα» καί «Βασιλεύς Γεώργιος» προκειμένου νά συνοδεύσουν στόν Πειραιᾶ, ἐν εἴδει νηοπομπῆς, τά πέντε ἐπιβατηγά πλοῖα πού μετέφεραν τούς προσκυνητές. Τά ἐπιβατηγά πλοῖα ἦσαν τά «Ἕσπερος», «Σοφία», «Ἄρντενα», «Ἀθῆναι» καί « Ἔλση». Σύμφωνα μέ τό ἐπιχειρησιακό σχέδιο τοῦ Ναυτικοῦ, τά πλοῖα θά ἔπλεαν μέ ἐννέα μίλια τήν ὥρα, ὅση ἦταν ἡ ταχύτητα τοῦ βραδύτερου ἀπό αὐτά.

Κατά τήν ἀναχώρηση, τά δύο ἀντιτορπιλλικά σχημάτισαν «ἀνθυποβρυχιακό προπέτασμα» γιά τήν προστασία τῶν ἐπιβατηγῶν πλοίων καί ἐκινοῦντο μέ μεγάλη ταχύτητα (30 μίλια τήν ὥρα) καί μέ «ὀφιοειδεῖς» πλεύσεις (ζίγκ-ζάγκ) γύρω ἀπό τά ἀτμόπλοια. Τόσο ὁ Πρωθυπουργός ὅσο καί οἱ ἐπιτελεῖς τοῦ Ναυτικοῦ φοβόντουσαν γιά πιθανό νέο τορπιλλισμό καί ἐλάμβαναν τά μέτρα τους. Οἱ φόβοι τους ἦσαν ἀπόλυτα δικαιολογημένοι, γιατί κατά τήν πλεύση τῶν δυό ἀντιτορπιλλικῶν ἀπό τήν Σαλαμῖνα πρός τήν Τῆνο, τό πρωί τῆς 16ης, εἶχαν ὑποστεῖ ἀεροπορική ἐπίθεση ἀπό ἰταλικά καταδιωκτικά ἔξω ἀπό τά Γιοῦρα, χωρίς εὐτυχῶς νά ὑπάρξουν θύματα. Τό βράδυ τῆς 16ης Αὐγούστου ἡ νηοπομπή εἰσῆλθε στόν Σαρωνικό καί περί τίς 10 μ.μ. τά ἐπιβατηγά καί τά δύο ἀντιτορπιλλικά εἰσῆλθαν στό λιμάνι τοῦ Πειραιᾶ. Τήν ἐποπτεία τῆς ἐκκενώσεως τῶν πλοίων εἶχε ἀναλάβει προσωπικά ὁ ὑφυπουργός Ναυτιλίας Ἀμβρόσιος Τζῖφος, ὁ ὁποῖος εἶχε κατέλθει ἀπό ἐνωρίς τό ἀπόγευμα στό Κεντρικό Λιμεναρχεῖο Πειραιῶς. Μετά τήν ἀποβίβαση καί τοῦ τελευταίου ἐπιβάτη, ναῦτες τοῦ «Βασίλισσα Ὄλγα», ἐπί τοῦ ὁποίου εἶχαν μεταφερθεῖ τά θραύσματα ἀπό τήν δεύτερη τορπίλλη, τά ὁποῖα καί εἶχαν συνοδεύσει στόν Πειραιᾶ οἱ Κ. Δούσης καί Νικ. Σταμπολῆς, τά μετέφεραν στόν προβλῆτα τυλιγμένα στίς κουβέρτες.

Σύμφωνα μέ μαρτυρία τοῦ Νικ. Σταμπολῆ, μετά ἀπό λίγη ὥρα ἀφίχθη στό Λιμεναρχεῖο ὁ ἴδιος ὁ Ἰωάννης Μεταξᾶς, ὁ ὁποῖος ἤθελε νά δεῖ ἰδίοις ὄμμασι τά θραύσματα καί τά ἰταλικά διακριτικά. Ἀσφαλῶς καί ἐνημερώθηκε μέ λεπτομέρεια γιά τόν τορπιλλισμό καί τήν ὅλη ἐπιχείρηση ἀνέλκυσης τῶν θραυσμάτων, ἐνῶ ἐπανέλαβε τήν ἀπόλυτη ἀνάγκη ὅπως κρατηθεῖ μυστικότητα γιά τήν ταυτότητα τοῦ ὑποβρύχιου. Ἀποφασίστηκε τότε τά θραύσματα τῆς δεύτερης τορπίλλης νά μεταφερθοῦν πρός ἀσφαλῆ φύλαξη στόν ναύσταθμο, ἐνῶ ἔδωσε ὁδηγίες γιά τή φύλαξη τῶν θραυσμάτων τῆς τρίτης τορπίλλης, ἡ ὁποία λόγῳ σφοδρῆς θαλασσοταραχῆς στήν Τῆνο δέν εἶχε ἀκόμα ἀνασυρθεῖ. Τήν ὅλη ἐπιχείρηση εἶχε πλέον ἀναλάβει ὁ ὑποπλοίαρχος Χ. Λεβαντῖνος, ὁ ὁποῖος παρέμεινε στό νησί. Φαίνεται ὅτι ὁ Ἰωάννης Μεταξᾶς ἔμεινε ἀπόλυτα ἱκανοποιημένος ἀπό τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο οἱ Κ. Δούσης καί Νικ. Σταμπολῆς εἶχαν χειριστεῖ τό ὅλο θέμα ἐν μέσῳ μιᾶς ὁμολογουμένως δύσκολης κατάστασης. Γι’ αὐτό δέν εἶναι τυχαῖο πώς, τρεῖς ἑβδομάδες μετά τό ἀνωτέρω συμβάν, ὁ Νικ. Σταμπολῆς ἔλαβε ἀπόσπαση ἀπό τό ΚΛΠ στόν θάλαμο ἐπιχειρήσεων τοῦ Ναυτικοῦ ὡς «σύνδεσμος» μέ τό Ὑφυπουργεῖο Ναυτικῶν μέ ἄμεση πρόσβαση στό γραφεῖο του Ἀμβρόσιου Τζίφου.

Τά νέα του καθήκοντα ἀφοροῦσαν τόσο στόν συντονισμό μέ τό Βασιλικό Ναυτικό, ὥστε νά ὑπάρχει μέριμνα γιά τήν προστασία τῶν ἐμπορικῶν πλοίων πού μετέφεραν πρῶτες ὗλες καί τρόφιμα πρός τήν Ἑλλάδα, ὅσο καί στήν διαρκή καταγραφή καί παρακολούθηση ὅλων τῶν ἐμπορικῶν πλοίων πού ἔπλεαν ἐντός τῶν ἑλληνικῶν χωρικῶν ὑδάτων καί γενικώτερα στίς ἑλληνικές θάλασσες. Ὁ Ἰ. Μεταξᾶς, ἐν ὄψει πολέμου, εἶχε ἤδη θέσει σέ ἐφαρμογή τόν μηχανισμό ἀνεφοδιασμοῦ τῆς χώρας μέ πολεμοφόδια, κρίσιμες πρῶτες ὗλες, τρόφιμα κ.λπ. καί εἶχε ἀνάγκη ἀπό ἱκανούς ἀξιωματικούς νά ἐπανδρώσουν τίς ἁρμόδιες ὑπηρεσίες.

Ὁ Νικόλαος Σταμπολῆς ὑπηρέτησε στόν θάλαμο ἐπιχειρήσεων τοῦ ΒΝ καθ’ ὅλη τήν διάρκεια τοῦ πολέμου, μέχρι τήν μετάβασή του στήν Κρήτη, πάλι ἐπί τοῦ «Βασίλισσα Ὄλγα», στίς 22 Ἀπριλίου 1941. Ἀλλά αὐτό εἶναι ἕνα ἄλλο κεφάλαιο.

Σημειώσεις

1. Τό κείμενο εἶναι προδημοσίευση ἀπό τό ὑπό προετοιμασία βιβλίο τοῦ Κωστῆ Νικ.Σταμπολῆ, «Σέ διατεταγμένη ὑπηρεσία, ἡ ζωή καί ἡ δράση τοῦ ἀξιωματικοῦ τοῦ Λιμενικοῦ Σώματος Νικολάου Σταμπολῆ»

2. Οἱ πληροφορίες καί τά στοιχεῖα πού περιλαμβάνονται στό ὡς ἄνω κείμενο προέρχονται ἀπό τό ἀνέκδοτο ἀρχεῖο τοῦ Νικολάου Σταμπολῆ, ἀπό σημειώσεις τοῦ συγγραφέα, καθώς καί ἀπό τό βιβλίο τοῦ Ἠλία Ἰω. Ρουμάνη, «Ὁ τορπιλλισμός τῆς Ἕλλης καί τό ἔπος 1940-1941», ἐκδόσεις Τῆνος, 2002.