ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ τήν Παγκόσμια Ἡμέρα Γυναίκας…
Γράφει ὁ Ἐλευθέριος Γ. Σκιαδᾶς
… ἡ ὁποία ἑορτάζεται σήμερα, δράττουμε τήν εὐκαιρία νά καταγράψουμε ἕνα πανάρχαιο ἑορταστικό καί λατρευτικό ἔθιμο. Πρόκειται γιά τά «Βρεξούδια», ἔθιμο τό ὁποῖο ἐπιβιώνει ἕως τίς ἡμέρες μας στό χωριό Μονοκκλησιά Σερρῶν, ὡς συνέχεια τῆς παραδόσεως στήν Πέτρα τῆς Θράκης καί στίς Σαράντα Ἐκκλησιές. Ἀξίζει νά τοῦ ἀποδώσουμε ἰδιαίτερη προσοχή καί δημοσιότητα. Ἡ ἀποκλειστικά γυναικεία αὐτή ἑορτή μεταφέρθηκε στή χώρα μας ἀπό τούς Ἕλληνες τῆς Βαλκανικῆς καί τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ὅταν ἐκεῖνοι ἐγκαταστάθηκαν, μετά ἀπό πολλές περιπέτειες, στό ἑλληνικό κράτος. Ἀναβιώνει κάθε ἔτος τήν 8 Ἰανουαρίου. Μέσω τῆς τελετουργίας της συνδέει τή γιορτή τοῦ Ἁγιασμοῦ τῶν Ὑδάτων μέ τά ἀρχαῖα «Θεσμοφόρια». Οἱ ὑποταγμένες στά πατριαρχικά ἔθιμα τοῦ Μακεδονικοῦ κάμπου γυναῖκες ἐπαναστατοῦν γιά μία ὁλόκληρη ἡμέρα κατά τῆς ἀνδρικῆς κυριαρχίας. Θυμίζουν τίς ἡρωίδες τῆς «Λυσιστράτης» καί τήν ἐλευθεροστομία τῶν διονυσιακῶν ἡμερῶν τῶν Ἑλλήνων τῆς προχριστιανικῆς ἐποχῆς.
Γυναικοκρατούμενη περιοχή
Γιά ἕνα ὁλόκληρο 24ωρο ἡ περιοχή Μονοκκλησιά μεταβαλλόταν σέ γυναικοκρατούμενη περιοχή. Συγκεκριμένα, ἀπό τίς πρῶτες πρωινές ὧρες οἱ παντρεμένες γυναῖκες τοῦ χωριοῦ, ἀλλά καί οἱ χῆρες καί οἱ διαζευγμένες, δέσποζαν τῆς ἐξωσπιτικῆς ζωῆς. Ἀναλάμβαναν τή διοίκηση ὅλης τῆς κοινότητος, δηλαδή ἐξέρχονταν στίς ὁδούς καί τίς πλατεῖες, ἐνδεδυμένες μέ τήν τοπική ἐνδυμασία.
Ἀσκοῦσαν ὅλα τά καθήκοντα, ὅπως τοῦ προέδρου τοῦ χωριοῦ, τοῦ ταχυδρόμου, τοῦ τηλεφωνητοῦ, τοῦ ἀγροφύλακα καί ἄλλων. Κατελάμβαναν, ἐπίσης, τά καφενεῖα καί τά διάφορα κέντρα, ὅπου ἔπιναν, ἔστηναν χορούς καί γενικῶς χαίρονταν, κατά μίμησιν, τήν ἀσυδοσία τῶν ἀρρένων. Ἀντιθέτως, οἱ μή παντρεμένες ἀκόμη γυναῖκες ἀποκλείονταν ἀπό τήν ἑορτή καί παρέμεναν στά σπίτια τους.
Οἱ ἄνδρες στό σπίτι
Ὅσον, δέ, ἀφορᾶ τούς ἄνδρες, τή συγκεκριμένη μέρα ἐπεδίδοντο ἀποκλειστικά στά «οἰκιακά». Δηλαδή μαγείρευαν, σκούπιζαν, περιποιοῦντο τά βρέφη, ἄρμεγαν τίς ἀγελάδες καί «νταρβάνιζαν» τό βούτυρο. Μέ αὐτόν τόν τρόπο κατελύετο ἡ ἱεραρχία καί ἡ κατανομή τῶν ἔργων καί τῶν ἐπιδόσεων ἀνάμεσα στά δύο φῦλα. Δέν ἐπρόκειτο, ὡστόσο, περί πλήρους ἀνατροπῆς τῶν ὅρων μεταξύ τους. Οὔτε οἱ ἄνδρες, ἀλλά οὔτε καί οἱ γυναῖκες ἔχαναν ἐκείνη τήν ἡμέρα τήν ὑπόστασή τους.
Ἁπλῶς οἱ τελευταῖες ἔδειχναν ἕνα τμῆμα τῆς προσωπικότητός τους, πού τό κρατοῦσαν κρυμμένο τόν ὑπόλοιπο καιρό ἡ σεμνότης καί οἱ κοινωνικές συνθῆκες. Μετεβάλλοντο ἔτσι σέ Μαινάδες χορεύοντας καί πηδῶντας σύμφωνα μέ τόν σκοπό μιᾶς γκάιντας. Χαρακτηριστικό τῆς ἐπικρατούσης νοοτροπίας, πάντως, ἦταν νά ἐπιπλήττονται αὐστηρά οἱ γυναῖκες πού δέν συνεμορφώνοντο μέ τίς ὑποδείξεις τῆς ἡμέρας, ἀκόμη κι ὅταν ἐπρόκειτο νά θηλάσουν τό βρέφος τους, τό ὁποῖο ρητά ἀπηγορεύετο.
Κατάβρεγμα
Ἀπαγορεύσεις ὅμως ἴσχυαν καί γιά τούς ἄνδρες, στούς ὁποίους δέν ἐπετρέπετο νά ξεμυτίσουν ἀπό τό σπίτι. Ἄν κάποιος ἔκανε τήν ἀπρονοησία νά βρεθεῖ στόν δρόμο τους, τόν κυνηγοῦσαν κρατῶντας στά χέρια δοχεῖα μέ ἁγιασμό γιά νά τόν περιλούσουν. Χρησιμοποιῶντας μάλιστα καί μικρά κλαδιά γιά τό κατάβρεγμα, τοῦ ἔρριχναν τό ψυχρό νερό, ἀφοῦ πρῶτα τόν ξεγύμνωναν καί στή συνέχεια τόν ὁδηγοῦσαν ὑπό συνοδεία ἡμίγυμνο στήν οἰκία του. Ὅποιος βέβαια ἀντεσκέκετο, τόν βουτοῦσαν στή στέρνα πού χρησίμευε γιά τό πότισμα τῶν βουβαλιῶν καί τῶν ἀγελάδων.
Ὑπῆρχαν ὅμως καί οἱ καταγόμενοι ἀπό ἄλλες περιοχές ἄρρενες, οἱ ὁποῖοι τύχαινε νά εὑρίσκονται ἐκείνη τή μέρα στό χωριό. Σέ αὐτούς ἐπεβάλλετο, ἐπί ποινῇ καταβρέγματος, νά ρίπτουν νομίσματα στά «μπακιράκια», μικρά ἀνοιχτά δοχεῖα πού κρατοῦσαν οἱ γυναῖκες. Καθώς ἡ ἡμέρα προχωροῦσε, πλήθαιναν τά ἐπεισόδια μέ τούς βρεγμένους καί τόν ἀριθμό τῶν πουλερικῶν πού μάζευαν οἱ γυναῖκες ἀπό τά σπίτια τοῦ χωριοῦ γιά τό βραδινό τους συμπόσιο. Μέ τόν ἔρανο αὐτό τελείωνε καί τό πρῶτο μέρος τῆς ἑορτῆς αὐτῆς.
Ταβέρνα-ἄδυτο
Ἄν οἱ γυναῖκες τῆς Λυσιστράτης ταμπουρώθηκαν στήν Ἀκρόπολη, ἀρνούμενες νά προσφέρουν τίς καλές τους ὑπηρεσίες στούς Ἀθηναίους τῆς ἐποχῆς, οἱ γυναῖκες τῆς Μονοκκλησιᾶς ἐκλείνοντο στήν ταβέρνα τοῦ χωριοῦ καί τήν μετέβαλλαν σέ ἄδυτο γιά ἕνα βράδυ. Ἡ βραδινή αὐτή γιορτή ἄρχιζε ἀπό τίς 6 τό ἀπόγευμα μέ τήν προσέλευση τῶν ἑορταστριῶν, πού κατελάμβανον θέσεις σέ διάφορα σημεῖα τῆς ταβέρνας. Σέ χαμηλά στρογγυλά τραπέζια, τούς λεγόμενους σοφράδες, τοποθετοῦσαν πίττες, βραστές κόττες, τυρί, κρασί, φροῦτα, καί οἱ ἴδιες ἐκάθηντο σέ χράμια καί μαξιλάρια παρέες-παρέες.
Ἡ «μπάμπω»
Μισή ὥρα ἀργότερα ἐρχόταν ἡ «μπάμπω», ἡ μαμή τοῦ χωριοῦ, στό πρόσωπο τῆς ὁποίας καί στίς ὑπηρεσίες πού προσέφερε πρός τίς παντρεμένες ἀφιερώνετο τό δεύτερο μέρος τῆς ἑορτῆς. Συνεδέετο, ἔτσι, μέ τό μυστήριο τῆς ἀναπαραγωγῆς καί τῆς γονιμότητος, τοῦ ὁποίου κατ’ ἐξοχήν λειτουργός εἶναι ἡ γυναίκα. Ὅπως εἶναι γνωστό, ἡ μητρότης εἶναι πάντοτε βεβαία, ἐνῶ ἡ πατρότης στηρίζεται μόνο σέ τεκμήρια. Τόν ρόλο τῆς μπάμπως ἀνελάμβανε νά ἑρμηνεύσει συνήθως κάποια ἡλικιωμένη γυναίκα.
Ἡ γυναίκα αὐτή ἐδέχετο πολλές ἐκδηλώσεις τιμῆς καί σεβασμοῦ. Οἱ ὑπόλοιπες τήν καλωσόριζαν, ἄλλαζαν εὐχές μαζί της, τῆς ἔρριχναν νερό γιά νά πλύνει τά χέρια της καί τῆς προσέφεραν τήν ἄκρη τῆς κεντημένης ποδιᾶς τους γιά νά σκουπισθεῖ. Ἐπακολουθοῦσε μιά ὁλόκληρη καί περίπου προκαθορισμένη συζήτησις, πού διανθίζετο πότε πότε ἀπό εὐφυολογήματα ἐγχωρίου κατασκευῆς καί οὐζοποσία.
Ὁμοιότητες μέ «Θεσμοφόρια»
Μετά τό γλέντι ἐγενικεύετο καί ὁμοίαζε ἀρκετά μέ τά ἀρχαῖα «Θεσμοφόρια», μέ τή διαφορά ὅμως ὅτι ἐδῶ ἐπικρατοῦσε ἀρκετή εὐκοσμία. Τά Θεσμοφόρια ἦταν μιά γιορτή τῆς γονιμότητος καί ὅσες γυναῖκες ἤθελαν νά μετάσχουν σέ αὐτήν ὤφειλαν νά ἀπόσχουν προηγουμένως ἐπί ἐννέα ἡμέρες ἀπό κάθε γενετήσια ὁμιλία, γιά λόγους ἐντονωτέρου ἐπιδόσεως στίς ἱεροτελεστίες πού ἀκολουθοῦσαν.
Στά ἀρχαῖα λοιπόν κείμενα ἀναφέρεται ὅτι μία ἀπό τίς ἡμέρες τῆς ἀθηναϊκῆς αὐτῆς ἑορτῆς, οἱ γυναῖκες ἐπορεύοντο «τά αἴσχιστα λέγουσαι, βαστάζουσαι εἴδη σωμάτων ἀπρεπῆ, οἶνος τε πολύς πρόκειται καί τράπεζαι γέμουσαι βρωμάτων». Ἀλλά οἱ γυναῖκες τῆς Μονοκκλησιᾶς ἦταν πολύ σεμνότερες ἀπό τίς Ἀθηναῖες, τοὐλάχιστον δημοσίως, καί κρατοῦσαν ἴσως γιά ἀργότερα μερικές ἐλευθεροστομίες καί τολμηρές διηγήσεις. Ὅσο γιά τά ἀρχαῖα φαλλικά σύμβολα πού ἐχρησιμοποιοῦντο στά «Θεσμοφόρια», αὐτά εἶχαν ἀντικατασταθεῖ ἀπό μερικές κόκκινες πιπεριές καί ἐλάχιστα πράσα.
Ἡ ἀρκούδα
Τό τελευταῖο μέρος τῆς γιορτῆς περιελάμβανε τήν ἐμφάνιση μιᾶς ἀρκούδας-γυναίκας, ὁδηγημένης στόν χῶρο τῆς ταβέρνας ἀπό ἕνα ἀρκουδιάρη-γυναίκα. Ἡ τελευταία, ντυμένη μέ φαρδιά ἀνδρικά ροῦχα καί ἔχοντας ζωγραφίσει στό πρόσωπο ἕνα μουστάκι, ἔφερνε τήν ἀρκούδα στή μέση τοῦ «ἀδύτου». Πυκνό, ἀκατέργαστο μαλλί τύλιγε τό γυναικεῖο σῶμα, πού, μαζί μέ τίς κινήσεις του, θύμιζε ἀρκετά τό βασανισμένο ἀπό τίς ἀνθρώπινες ἁλυσίδες αὐτό ζῶο. Οἱ χειρονομίες καί τά πειράγματα, πού ἀντήλλασσε μέ τίς γυναῖκες τό λαλίστατο αὐτό τετράποδο, ἔφερναν πραγματικά τό κέφι στά ὕψη.
Πλήρης μυστικότης
Ἡ μυστικότης αὐτῆς τῆς νυκτερινῆς εὐωχίας ἦταν ἐπιβεβλημένη καί ἐπικουρεῖτο ἀπό πρόχειρα παραβάν. Τά τελευταῖα κάλυπταν τά παράθυρα τῆς ταβέρνας καί τοῦ ἐσωτερικοῦ της ἀπό τά περίεργα βλέμματα τῶν «βέβηλων» ἀνδρῶν. Παρ’ ὅλα αὐτά ἀρκετοί ἦταν ἐκεῖνοι πού ἔσπευδαν νά παρακολουθήσουν στά κρυφά ἀπό τίς χαραμάδες, ἀλλά πάντοτε ἐγίνοντο ἀντιληπτοί καί ἐξεδιώκοντο κακήν κακῶς. Ὅπως γίνεται σαφές, τά δρώμενα κατά τήν ἑορτή αὐτή ἀποτελοῦσαν εἰδωλολατρικές ἐπιβιώσεις, οἱ ὁποῖες προσηρμόσθησαν μέ τόν χρόνο στήν θρησκεία.
Ἡ προσαρμογή ὅμως αὐτή ἦταν ἐντελῶς ἐπιφανειακή, χωρίς αὐτό νά σημαίνει ὅτι οἱ γυναῖκες πού συμμετεῖχαν δέν ἐμφοροῦντο ἀπό χριστιανική πίστη. Στό σύνολό της, ὅμως, ἡ γιορτή τῆς Μονοκκλησιᾶς, παρά τό «ἁγίασμα» πού ἀποτελοῦσε ἕνα ἐπεισόδιο ἁπλῶς, δέν μποροῦσε νά θεωρηθεῖ ὡς ἔχουσα χριστιανική ἀφετηρία. Ἐν τέλει, τό πρῶτο φῶς τῆς αὐγῆς ἐπανέφερε τήν τάξη στά πράγματα. Οἱ γυναῖκες γύριζαν στά σπίτια τους καί οἱ ἄνδρες ἀνελάμβαναν καί πάλι τά ἡνία τῆς διοικήσεως καί τίς θέσεις τους στά καφενεῖα τοῦ χωριοῦ.
