Τέτοιες μέρες, τό 1922, ἡ Σμύρνη παραδιδόταν στίς φλόγες καί στό μένος τῶν τακτικῶν καί ἀτάκτων ὁπλισμένων Τούρκων.
Ἡ πόλη εἶχε γεμίσει ἤδη ἀπό πρόσφυγες πού ἔφθαναν ἀπό τό ἐσωτερικό τῆς περιοχῆς, γιά νά γλυτώσουν τήν ζωή τους, ἔχοντας χάσει τά ὑπάρχοντά τους. Μόνος, ἀλλόφρων, ὁ Μητροπολίτης Χρυσόστομος τρέχει στούς διπλωμάτες τῶν «συμμάχων», ἀλλά τό μόνο πού εἰσπράττει εἶναι ἡ συμβουλή: «Φύγετε νά σωθεῖτε, κινδυνεύετε!»…
Δέν πρέπει νά λησμονοῦμε ἐκεῖνες τίς μαῦρες ὧρες τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Παρά τίς ὅποιες φαιδρές καί ὕποπτες –ἀπό πάσης πλευρᾶς– ἀπόψεις περί «συνωστισμοῦ», ὀφείλουμε νά ὑπενθυμίζουμε τά γεγονότα.
Τό βράδυ, λοιπόν, τῆς 25ης Σεπτεμβρίου ὁ Χρυσόστομος Σμύρνης γράφει ἐπιστολή πρός τόν Ἐλευθέριο Βενιζέλο, ὁ ὁποῖος ἔπειτα ἀπό τήν ἧττα στίς ἐκλογές τίς ὁποῖες ὁ ἴδιος προκάλεσε ἔχει ἀποσυρθεῖ στήν Γαλλία! Τήν ἐπιστολή τήν παραδίδει σέ γαλλικό πλοῖο, πού παρέλαβε ἄνδρες τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ. Στήν ἐπιστολή ἐκείνη, πού εἶναι ἡ τελευταία κραυγή ἀγωνίας του, ὁ Μητροπολίτης ἀναφέρει μεταξύ ἄλλων:
«Ἐπέστη ἡ μεγάλη ὥρα τῆς μεγάλης ἐκ μέρους σας χειρονομίας. Ὁ Ἑλληνισμός τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, τό Ἑλληνικόν Κράτος ἀλλά καί σύμπαν τό Ἑλληνικόν Ἔθνος καταβαίνει πλέον εἰς τόν ᾍδην ἀπό τοῦ ὁποίου καμμία πλέον δύναμις δέν θά δυνηθῇ νά τό ἀναβιβάσῃ καί τό σώσῃ.
»Τῆς ἀφαντάστου ταύτης καταστροφῆς βεβαίως αἴτιοι εἶναι οἱ πολιτικοί καί προσωπικοί σας ἐχθροί, πλήν καί Ὑμεῖς φέρετε μέγιστον τῆς εὐθύνης βάρος διά δύο πράξεις Σας.
»Πρῶτον διότι ἀποστείλατε εἰς Μ. Ἀσίαν ὡς Ὕπατον Ἁρμοστήν ἕναν παράφρονα καί ἐγωιστήν. Καί δεύτερον διότι πρωτοῦ ἀποπερατώσητε τό ἔργον σας καί θέσητε τήν κορωνίδα καί τό ἐπιστέγασμα ἐπί τοῦ ἀνεγερθέντος ἀφαντάστως ὡραίου καί μεγαλοπρεποῦς δημιουργήματός Σας, τῆς καταθέσεως τῶν θεμελίων τῆς περικλεεστάτης ποτε Βυζαντινῆς μας Αὐτοκρατορίας, εἴχατε τήν ἀτυχῆ καί ἔνοχον ἔμπνευσιν νά διατάξητε ἐκλογάς κατ’ αὐτάς ἀκριβῶς τάς παραμονάς τῆς εἰσόδου Σας εἰς Κωνσταντινούπολιν καί τῆς καταλήψεως αὐτῆς ὑπό τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ πρός ἐκτέλεσιν –οἴμοι– διά παντός τῆς καταστραφείσης Συνθήκης τῶν Σεβρῶν».
Ὁ Χρυσόστομος ἀναφέρει ἐπίσης ὅτι ἔχει ἤδη στείλει ἐπιστολή στόν Βασιλέα Κωνσταντῖνο, μέ τήν ὁποία ζητεῖ τήν ἐπάνοδο τῶν ἐκδιωχθέντων ἀξιωματικῶν τῆς Ἀμύνης καί τήν ἐκδίωξη τῶν Στεργιάδη καί Χατζηανέστη, καί προτρέπει τόν Βενιζέλο νά κινηθεῖ.
«Ἐάν διά νά σώσητε τήν Ἑλλάδα ἐκρίνατε καθῆκον σας νά προβῆτε εἰς τό ἐπαναστατικόν κίνημα τῆς Θεσσαλονίκης, μή διστάσητε τώρα νά προβῆτε εἰς ἑκατόν τοιαῦτα κινήματα, ἵνα σώσητε τώρα ὁλόκληρον τόν ἁπανταχοῦ καί ἰδίᾳ τόν μικρασιατικόν καί θρακικόν Ἑλληνισμόν, ὁ ὁποῖος τόσην θρησκευτικήν λατρείαν τρέφει πρός Ὑμᾶς.
»Καί νῦν, φίλτατε ἀδελφέ, σέ μόνον θεωροῦμεν τόν ἀπό μηχανῆς Θεόν, σέ βράχον, σέ ἐλπίδα, σέ σωτῆρα καί σέ μεσσίαν μας. Περίζωσε τήν ρομφαίαν τοῦ λόγου σου κατευοδοῦ πρός ὑμᾶς καί κόψον τόν ἄλυτον διά τήν διπλωματίαν μέχρι σήμερον δεσμόν τοῦ Ἀνατολικοῦ ζητήματος. Πίπτων ἐπί τοῦ τραχήλου ὑμῶν, περιλούω ὑμᾶς δι’ ἀπείρων φιλημάτων σεβασμοῦ καί ἀγάπης».
Στίς 27 Αὐγούστου 1922 ὁ Σμύρνης Χρυσόστομος κατακρεουργήθηκε ἀπό τόν τουρκικό ὄχλο, κατά τήν κατάληψη τῆς Σμύρνης! Ἡ ἐπιστολή μᾶλλον διαβάστηκε πολύ ἀργά..
