Ὅταν τό ΚΚΕ ἀπαγόρευε τόν Μίκη

ΘΑ ΠΕΡΙΜΕΝΕ κανείς ὅτι ἡ οἰκουμενική ἀποδοχή τῆς προσωπικότητας τοῦ Μίκη Θεοδωράκη θά…

… ἔβαζε μυαλό στούς χούλιγκαν τοῦ δημοσίου λόγου στήν πατρίδα μας. Ὅτι θά ἐξασθενοῦσε τά πάθη, τόν ἀκροδεξιό μακαρθισμό καί τόν στενόμυαλο συριζαϊκό πολακισμό. Καί ὅμως! Ἀκούσαμε στό ραδιόφωνο τοῦ ΣΥΡΙΖΑ, τό «Κόκκινο», μελαγχολικά σχόλια, ὅτι ὁ Θεοδωράκης εἶναι ἀριστερός καί ὅτι ἐπειδή φυλακίστηκε στήν Μακρόνησο δέν δικαιοῦται ἡ Δεξιά νά τόν ἀγκαλιάζει ὡς δικό της. Μέ ἄλλα λόγια, ἡ Ἀριστερά ὀνειρεύεται νά περιορίσει τό ἀνάστημα τοῦ Μίκη στά ἰδεολογικά μέτρα της. Ἀλλά καί ἀπό τήν ἄλλη πλευρά τά ραντάρ μας ἔπιασαν δυσφορίες, ἰδίως στά social media. Τοῦ τύπου ὅτι ὁ Μίκης ἦταν στήν Νεολαία τοῦ Μεταξᾶ κ.λπ. κ.λπ. Ἔχω μία ἀπάντηση σέ ὅλα αὐτά: ὁ Μίκης Θεοδωράκης ξεπέρασε τά ὅρια τῆς Ἀριστερᾶς γιατί συγκρούστηκε μέ τήν Ἀριστερά. Αὐτοί πού σήμερα πανηγυρίζουν ὅτι ἀποχώρησε ἀπό τήν ζωή ὡς κομμουνιστής, εἶχαν ἀπαγορεύσει μέ ρητή ὁδηγία τοῦ κόμματός τους νά τραγουδοῦν τόν «Ἐπιτάφιο» τά μέλη τοῦ ΚΚΕ, ἐπειδή τό μπουζούκι καί τό ρεμπέτικο δέν ἦταν τότε τῆς ἀρεσκείας τους. Καί ἐκεῖνοι πού δυσφοροῦν γιατί μέ ἀφορμή τόν Μίκη ἡ Δεξιά ἐπαινεῖ τήν Ἀριστερά, δέν γνωρίζουν ὅτι ὁ Μίκης ἔγινε μεγάλος γιατί ἐκτός ἀπό χαρισματικός συνεργάστηκε μέ δύο μεγάλες συντηρητικές προσωπικότητες: τόν Ὀδυσσέα Ἐλύτη καί τόν Μάνο Χατζιδάκι. Μέ τόν πρῶτο σέ ἁρμονία, μέ τόν δεύτερο σέ ἕναν εὐγενῆ συναγωνισμό.

Θά ἀνακαλέσουμε σήμερα στήν μνήμη μας ἐποχές ὅπου ὁ ἰδεολογικός συναγωνισμός γινόταν γιά τό πῶς μελοποιήθηκε καί πῶς ἀποδόθηκε ἕνα ποίημα τοῦ Ρίτσου ἤ τοῦ Ἐλύτη. Σέ ἐποχές πού ὁ δημόσιος διάλογος γινόταν γιά τό πῶς πρέπει νά εἰπωθεῖ μία λέξη. Ὄχι ἐποχές ἀστεῖες καί ρηχές σάν τήν δική μας. Ὅσο καί ἄν ἀκούγεται περίεργο ὁ Μίκης ἔμαθε ἀπό τόν ἄσπονδο φίλο του Μάνο Χατζιδάκι τό μπουζούκι καί τό ρεμπέτικο. Τό ὁποῖο ἡ Ἀριστερά καταδίωκε. Ἄν δέν ἀποδεχόταν ὁ Μίκης αὐτό τό καταφρονεμένο εἶδος μουσικῆς, δέν θά ἔβαζε τό μπουζούκι στήν ποίηση! Ἀπό τόν «δεξιό, ἐλιτιστή, δυτικό» Μάνο τό ἔμαθε! Ἀλλά καί ὁ Χατζιδάκις! Ἐάν ὁ Μίκης δέν εἶχε ἐπιλέξει γιά τόν «Ἐπιτάφιο» τοῦ Ρίτσου τόν Γρηγόρη Μπιθικώτση, δύσκολα θά τολμοῦσε νά δώσει ὁ Μάνος στόν Γρηγόρη νά ἑρμηνεύσει τό «Εἶμαι ἀητός χωρίς φτερά». Καί ἄς εἶχε εἰρωνευτεῖ ἀρχικῶς τήν ἐπιλογή Μίκη γιά Γρηγόρη, ὅτι τοῦ ἀνέθεσε τόν «Ἐπιτάφιο» γιά νά τόν ἀκοῦνε οἱ σοφέρ καί οἱ λοιπές λαϊκές τάξεις. Εἶχαν καταργήσει αὐτοί οἱ δύο μεγάλοι λοιπόν τίς διαχωριστικές γραμμές τῶν μουσικῶν παρατάξεων πού ἡγοῦνταν –πιό ἑλληνοκεντρικός ὁ Θεοδωράκης, πιό δυτικός ὁ Μάνος– καί διά τοῦ ἀνταγωνισμοῦ τους, τοῦ ὑγιοῦς ἀνταγωνισμοῦ, σήκωσαν τήν Ἑλλάδα ψηλότερα. Καί τίς εἶχαν καταργήσει ἐμπράκτως. Κόντρα στόν ἰδεολογικό χῶρο τους.

Ὑπάρχει ἕνα ἐξαιρετικό βιβλίο πού περιγράφει πλήρως πῶς τό ἔκαναν αὐτό οἱ δύο μεγάλοι μας. Φέρει τόν τίτλο «Μίκης+Μάνος, ἱστορία δύο συνθετῶν», κυκλοφόρησε πρό ἐτῶν ἀπό τίς ἐκδόσεις «Κέρκυρα» τῆς Ἀλεξάνδρας Βοβολίνη, καί συγγραφέας του εἶναι ὁ Νῖκος Παπανδρέου. Τά περιγράφει ἐξαιρετικά. «Ἡ ἐργατική τάξη εἶχε ἀγαπήσει τό μπουζούκι ἀγνοώντας τίς νουθεσίες τῆς δεξιᾶς πού εἶχε δώσει ἐντολή νά ἀποφεύγονται τέτοια μέρη καί τοῦ ἑλληνικοῦ κομμουνιστικοῦ κόμματος τό ὁποῖο εἶχε ἀπαγορεύσει στά μέλη του νά ἀκοῦν καί νά χορεύουν ρεμπέτικα στήν φυλακή ἤ ὁπουδήποτε ἀλλοῦ ὅπως πολύ καλά περιγράφει ὁ Χρόνης Μίσσιος στό βιβλίο του “Καλά ἐσύ σκοτώθηκες νωρίς”. Ὁ κομμουνιστής ἔπρεπε ὑποτίθεται νά διάγει ἠθικό βίο, νά μήν βρίζει καί νά μήν τραγουδάει, ἰδίως ρεμπέτικα καθοδηγούμενος ἀπό ἕναν πολιτιστικό αὐταρχισμό μέ τόν ὁποῖο πολλά κομμουνιστικά κόμματα σέ ὅλο τόν κόσμο τόσο ἀπερίσκεπτα κατέστρεφαν τίς λίγες χαρές τῶν πιστῶν μελῶν τους» σημειώνει ὁ συγγραφέας. Ἀναφερόμενος στήν ἀπόδοση τοῦ «Ἐπιταφίου» τοῦ Ρίτσου μέ μπουζούκι ὁ Παπανδρέου ὑπενθυμίζει: «Ἡ Ἀριστερά ἀντέδρασε γενικότερα στήν ἐκδοχή τοῦ Μίκη ἐπειδή κατά κάποιο τρόπο αἰσθάνθηκε ὅτι δέν ἔπρεπε ὁ “Ἅγιος τῶν Ἁγίων” δηλαδή ὁ δικός τους Γιάννης Ρίτσος νά λεηλατηθεῖ ἀπό ἕνα εἶδος μουσικῆς πού τραγουδοῦσαν οἱ “χασικλῆδες” καί οἱ “Ρεμπέτες”. Τό κόμμα ἀπαγόρευσε μάλιστα στούς ἐξόριστους νά τραγουδοῦν Ἐπιτάφιο. Εἶχε προηγηθεῖ φυσικά ἡ ἀπαγόρευση τοῦ Θεοδωράκη ἀπό τούς στρατοφύλακες στά νησιά τῶν ἐξορίστων καί τώρα ἐρχόταν ἡ ἀντίδραση τῆς ἐπίσημης Ἀριστερᾶς. Οἱ φυλακισμένοι καί οἱ δεσμοφύλακες εἶχαν τίς ἴδιες ἐντολές, νά ἀπαγορευτεῖ ἡ μουσική τοῦ Μίκη».

Ἀλλά καί ὁ Μάνος τήν ἴδια περίπου μοῖρα εἶχε. Εἶχε ὁ ἴδιος διακόψει συναυλία σέ φεστιβάλ τῆς ΟΝΝΕΔ προκειμένου νά μαλώσει τούς νεολαίους γιά τήν παντελῆ ἔλλειψη συγκέντρωσής τους στήν μουσική του κατά τήν διάρκεια τῆς ἐκδήλωσης. Εἶχαν περάσει τά ὅριά τους οἱ δύο μεγάλοι μας λοιπόν. Πρό πολλοῦ. Γι’ αὐτό ὁ Μίκης ἔγινε ἀποδεκτός ἀπό τήν Δεξιά, ὄχι ἐπειδή ἀναφώνησε τό «Καραμανλῆς ἤ τάνκς» ἤ ἐπειδή ἔγινε Ὑπουργός τοῦ Μητσοτάκη. Γι’ αὐτό καί ὁ Μάνος λατρεύεται ἀπό τήν Ἀριστερά. Μά καί ἡ ἴδια ἡ διαφωνία τους γιά τήν μουσική καί ἡ διαφορετικότητά τους τήν ἑνότητα τοῦ πολιτισμοῦ μας σφυρηλατοῦσε στήν πραγματικότητα. Ὁ ἕνας συμπλήρωνε τόν ἄλλον.

Ὁ Μάνος πίστευε ὅτι τά τραγούδια πρέπει νά βγαίνουν ἀπό τά ὄνειρα καί τά συναισθήματα τοῦ καθενός. Πίστευε ὅτι τό διαμέρισμα καί οἱ ταξικοί ἀγῶνες εἶναι πράγματα πολύ ὡραῖα, ἀλλά δέν γίνονται τραγούδι. Ὁ Μίκης δέν ἦταν τοῦ ἀτομικοῦ ἀλλά τοῦ συλλογικοῦ. Ὁ Μάνος ἔβλεπε μουσική στίς λέξεις, ὁ Μίκης ἔβλεπε λέξεις στήν μουσική. Ὁ ἀνταγωνισμός τους μέ τήν ἠχογράφηση δύο διαφορετικῶν «Ἐπιταφίων» τοῦ Ρίτσου, τοῦ Μίκη μέ Μπιθικώτση καί ἔμφαση στόν στίχο, τοῦ Μάνου μέ Μούσχουρη καί μέ ἔμφαση στήν μουσική, στό τέλος λειτούργησε ὑπέρ καί τῶν δύο. Ἡ ἀνάγκη τῆς σύγκρισης «ἔβαλε» τόν Μίκη –καθ’ ὁμολογίαν του– στά σπίτια τῶν ἀστῶν. Ἰδού πῶς οἱ διαφορετικές ἀντιλήψεις σέ ἐποχές σκληρές ἔρριχναν τά τείχη τοῦ μίσους καί ἔφερναν ἀνθρώπους πιό κοντά.

Κορυφαία βεβαίως ἔκφραση τῆς ἑνότητας Δεξιᾶς – Ἀριστερᾶς ἦταν ἡ συνεργασία τοῦ συντηρητικοῦ Ἐλύτη μέ τόν κομμουνιστή «Λαμπράκη» Μίκη γιά τήν μελοποίηση τοῦ Ἄξιον Ἐστί. Ὁ Ἐλύτης ἐπέλεξε τόν Μίκη καί τοῦ ζήτησε νά μελοποιήσει τό ἔργο τῆς ζωῆς του. Ὁ δεξιός πῆγε στόν ἀριστερό. Καί ὄχι τό ἀνάποδο. Τό 1964, ἄς ἀναλογιστοῦμε σέ ποιά ἐποχή παρακαλῶ ὁ δεξιός ἔγραψε αὐτό τό συγκλονιστικό ἔργο καί σέ ποιά ἐποχή ὁ Ἀριστερός τό μελοποίησε. Καί ἐδῶ ἡ πτώση τῶν διαχωριστικῶν γραμμῶν ὁδήγησε σέ ἕνα ἀριστούργημα-κληρονομιά στήν γενιά μας. Ὅσοι λοιπόν σήμερα μετά βίας κρύβουν τήν μικροψυχία τους καί τήν ἐπιφύλαξή τους ἀπέναντι στόν Μίκη, ἄς διαβάσουν ὀλίγη ἱστορία. Τί μᾶς λέει αὐτή; Ὅτι ἡ ἑνότητά μας πῆγε μπροστά ὅταν ἐρχόταν ἀπό τούς κάτω καί ἐκφραζόταν ἀπό τούς πάνω. Ὄχι τό ἀνάποδο. Αὐτή εἶναι ἡ δική μας ἡ εὐθύνη στήν συγκυρία. Τό θάρρος καί ἡ γενναιότητα γιά ἑνότητα. Ἡ προσπέραση τοῦ ἀσήμαντου. Ἡ θέληση νά συμφωνοῦμε στό μεγάλο καί τό σημαντικό.