Γλῶσσα: Κίνημα Ἑλληνικότητας

ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΩΝΤΑΣ γιά τρίτη φορά τόν «Καζαντζάκη» τοῦ Σμαραγδῆ τήν Κυριακή τό βράδυ στήν ΕΡΤ συνειδητοποίησα δύο πράγματα…

… πόσο βαθειά στήν ψυχή τοῦ μεγάλου Κρητικοῦ κατάφερε νά διεισδύσει ὁ διακεκριμένος σκηνοθέτης (ἡ ταινία τοῦ ὁποίου ὡριμάζει σάν τό καλό παλιό κρασί) καί ποιά εἶναι ἡ τύχη τῶν συμπατριωτῶν μας πού ἀσχολοῦνται συστηματικῶς μέ τήν Ἑλληνικότητα. Ἴχνος συμπάθειας ἀπό τό «σύστημα» γιά τόν Σμαραγδῆ πού ἔκανε ταινίες τίς ζωές τοῦ Ἐλ Γκρέκο, τοῦ Καβάφη, τοῦ Βαρβάκη, τοῦ Καζαντζάκη, τοῦ Καποδίστρια τώρα. Ἄν ἄφηνε πίσω του «ἀστακούς», ἴσως νά εἶχε καλύτερη τύχη. Ἴχνος συμπάθειας γιά τόν Σταμάτη Σπανουδάκη πού ἔγραψε τήν ἐκπληκτική «Πόλη Γλυκειά» καί τόν «Ἀλέξανδρο» τοῦ Βυζαντίου. Μόνον εἰρωνεῖες καί ἀφ’ ὑψηλοῦ σχόλια. Σειρά γιά νά μπεῖ στό πάνθεον τῶν Ἑλλήνων πού γίνονται στόχος γιά τήν ἀγάπη τους στήν Ἑλληνικότητα ἔλαβε καί ὁ καθηγητής γλωσσολογίας Γεώργιος Μπαμπινιώτης, ὁ ὁποῖος δέχθηκε συντονισμένη ἐπίθεση ἀπό κυριακάτικη ἐφημερίδα, ἡ ὁποία διακρίθηκε στό παρελθόν γιά τούς ἀγῶνες της γιά τήν γλῶσσα. Ἐνόχλησε τήν ἐφημερίδα ὅτι ὁ καθηγητής ἀντέδρασε στήν καθολική υἱοθέτηση ἀγγλικῶν ὅρων ὅπως lockdown, delivery, take away, click away. Καί ἀντί νά τοῦ κάνει κριτική οὐσίας –ὑπάρχουν πράγματα γιά νά εἰπωθοῦν– τόν εἰρωνεύτηκε γιά τό ἐπώνυμό του! Ἐπειδή στά ἰταλικά (bambini) σημαίνει «μωράκια». Ποῦ νά ἤξερε ὁ ἐξυπνάκιας πού τό διέπραξε ὅτι «Μπαμπινιώτης» εἶναι αὐτός πού ἕλκει τήν καταγωγή του ἀπό τό χωριό «Μπαμπίνι Ξηρομέρου Αἰτωλοακαρνανίας» καί πώς τό ὄνομα τῆς κοινότητος αὐτῆς εἶναι πράγματι κατάλοιπο ἰταλικῆς ἐπιρροῆς περασμένων αἰώνων. Ἔτσι εὑρέθη ἡ εὔκολη λύση: Εἰρωνεῖες καί κατηγορίες γιά «μπαμπινιωτισμό». Καί ὅμως! Ἄν θέλουμε νά ἀνοίξουμε πράγματι σοβαρή συζήτηση γιά τήν κατάσταση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας στόν 21ο αἰῶνα πρέπει νά ποῦμε στόν ἀγαπητό κύριο καθηγητή καί στούς ἑαυτούς μας τά ἑξῆς: οἱ λέξεις μαρτυροῦν κυριαρχίες ἐθνῶν καί πολιτισμῶν σέ ἱστορικές ἐποχές. Ὅποιος κυριαρχεῖ στήν οἰκονομία, στό ἐμπόριο, στήν τεχνολογία καί ἔχει τήν ἐξουσία ἐπιβάλλει συνήθως καί τίς λέξεις του. Τούς ὅρους του. Οἱ ὅροι γιά τούς ὁποίους γίνεται θόρυβος ἀφοροῦν ὅλοι ἀποκλειστικά τό ἐμπόριο καί τήν τεχνολογία σέ συνθῆκες παγκοσμιοποίησης καί πιστοποιοῦν τήν ἀμερικανική ἐπικυριαρχία ἐπί τοῦ κόσμου: Take away, viral, delivery, lockdown κ.λπ.

Γιά νά εἴμαστε ἀκριβεῖς δέν πρόκειται γιά φαινόμενο τῆς ἐποχῆς μας. Ἡ Ἀρχαία Ἑλλάς ἐπικράτησε στήν Φιλοσοφία, στίς Ἐπιστῆμες, στήν Ἰατρική, στήν Πολιτειολογία. Γιατί ἄραγε οἱ λέξεις crisis, chaos, democracy, amphi-theatre (ἀμφί-θεῶμαι/κοιτῶ ἀπό ψηλά), diploma («διπλώνω»), anorexia, boulimia, eco-nomy (oἶκος +νόμος), archives (ἀρχεῖα), paradox, σημαίνουν στά ἀγγλικά ὅ,τι καί στά ἑλληνικά μέχρι τίς ἡμέρες μας; Μά γιατί κυριάρχησαν τά Ἑλληνικά Γράμματα, οἱ Ἑλληνικές Τέχνες καί ὁ Ἑλληνικός Πολιτισμός παγκοσμίως. Γιά τόν ἴδιο λόγο πού ἀρκετά κοινοβούλια τῆς Δύσεως (Γαλλία, Ἰταλία κ.λπ.) εἶναι κυκλικά ἀμφιθεατρικά (amphi-theatre), ὅπως τά ἀρχαῖα θέατρά μας. Ἐπειδή ἡ Ἑλληνική Δημοκρατία ἦταν συνώνυμη μέ τόν διάλογο καί τήν διαβούλευση, ὄχι μέ τήν σύγκρουση καί τήν ἐπιβολή. Γιατί σύμφωνα μέ τόν καθηγητή Μπαμπινιώτη, ἀπό τίς 166.724 ἀγγλικές λέξεις, οἱ 35.136 εἶναι ἑλληνικές ἤ ἑλληνογενεῖς. Γιατί ἡ ἑλληνική ἦταν ἡ γλῶσσα πού κήρυξε τό Εὐαγγέλιο στά Ἔθνη ὁ Ἀπόστολος Παῦλος. Γιατί τέλος κερδίσαμε δύο φορές Νόμπελ Λογοτεχνίας μέ τόν Σεφέρη καί Ποίησης μέ τόν Ἐλύτη, ὁ ὁποῖος στήν ὁμιλία του στήν Σουηδική Ἀκαδημία θύμισε ὅτι σέ αὐτή τήν χώρα γράφεται ἀπό τόν Ὅμηρο ἴσαμε σήμερα, ἐπί 26 αἰῶνες διαρκῶς, χωρίς διάλειμμα ποίηση.

Τό ἴδιο –μέ ὅρους πολιτισμικῆς κυριαρχίας– ἰσχύει καί γιά τήν Λατινική γλῶσσα, ἡ ὁποία εἶναι συνώνυμη τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Γιατί ἀκόμη λέμε alter ego; Ιmperium; Dum spiro spero; Aὐτοκρατορικά κατάλοιπα καί αὐτά. Μά καί τίς τουρκικές λέξεις πού ἔχουν ἀπομείνει στό λεξιλόγιό μας –ἄς μήν ἀποφεύγουμε τήν συζήτηση– ἄν ψάξουμε θά διαπιστώσουμε ὅτι συνδέονται μέ ὅρους ἐμπορίου, μέ ἀντικείμενα, μέ τρόφιμα, μέ ὅρους τῆς ἐξουσίας. Ὄχι ὅμως μέ τά συναισθήματα. Τήν πίστη καί τά συναισθήματα δέν μᾶς τά πῆραν. (Ἀκόμη καί τό πομακικό λεξιλόγιο νά ἐρευνήσει κανείς θά εὕρει ἐκεῖ –στό δίτομο τοῦ Πέτρου Θεοχαρίδη– μόνο τουρκικές λέξεις τῆς διοίκησης, ἡ πλειονότης τους εἶναι βουλγαρικές καί ἑλληνικές.)

Ἐάν λοιπόν –ἐπιστρέφω στό take away– οἱ ξένες λέξεις πού κυριαρχοῦν στό λεξιλόγιό μας ἀφοροῦν τήν οἰκονομία, τό ἐμπόριο καί τήν τεχνολογία, δέν ἔχουμε νά φοβόμαστε κάτι ἀπό αὐτό. Νά μήν φοβόμαστε τίς ξένες λέξεις! Γιατί μπορεῖ καθημερινῶς νά τίς χρησιμοποιοῦμε ἀλλά ἄν πρόκειται νά ὑβρίσουμε ἤ νά ἐπευφημήσουμε, τό κάνουμε ἑλληνικότατα. Ὁ γλωσσικός βαρβαρισμός δέν ἀκουμπᾶ τίς ψυχές καί τά συναισθήματά μας. Οὔτε κἄν τήν Θρησκεία καθώς εἴμαστε ἀπό τίς λίγες γλῶσσες πού τίς λέξεις «Θεός» – «Παναγία» ἔχουμε ἑκατό διαφορετικές ἐκδοχές γιά νά τίς προφέρουμε.

Τό βασικό μας πρόβλημα εἶναι ἡ ἄγνοια μέ τήν ὁποία μιλᾶμε τά ἑλληνικά. Ὄχι τίς ξένες λέξεις στά ἑλληνικά. Ἐάν δέν ξέρεις πόσα χρόνια στούς αἰῶνες κάνει μία λέξη σάν τό «θαμών» («θάμα»-συχνά) καί ἕνα ρῆμα σάν τό «διαπλέκομαι» (ἐπεκτείνομαι) ἤ μιά φράση ὅπως «κεκλεισμένων τῶν θυρῶν» γιά νά ταξιδέψει μέχρι τά χείλη σου καί νά βγεῖ ἀπό αὐτά, τότε στήν πραγματικότητα δέν ξέρεις ἀπό ποῦ ἔρχεσαι καί βεβαίως οὔτε καί ποῦ πᾶς. Ἐνῶ στήν πραγματικότητα κάθε φορά πού μιλᾶς, βγαίνει ἀπό μέσα σου ἕνας καζαντζακικός «ἀρρίφνητος πρόγονος».

Δέ γίνεται νά ἔρχεται ὁ Ὀμπάμα τό 2016 στήν Ἀθήνα, διαφημίζοντας τήν ἑλληνική λέξη «φιλότιμο», ἀλλά ἐμεῖς καθημερινῶς νά χρησιμοποιοῦμε λέξεις ἀπό τό παρελθόν μας γνωρίζοντας τήν σημασία τους στό «περίπου». Λέμε κάθε μέρα «ἀναφανδόν», «δράττομαι», «ἄχθος», «λεοντῆ», «ἀδαής», «παλινωδίες», «παρρησία», «ἄπλετος» ἤ ἀναφέρουμε φράσεις ὅπως «φωνή βοῶντος», «γενεές δεκατέσσερις», «ἀντί πινακίου φακῆς», «ἀποδιοπομπαῖος» (ἀποπομπαῖος, τό σωστό), καί δέν ξέρουμε οὔτε τί σημαίνουν καλά-καλά οὔτε βεβαίως τήν προέλευσή τους. Ἀπό τό Εὐαγγέλιο. Τό πρῶτο χρέος μας μέ τήν γλῶσσα λοιπόν εἶναι νά φωτίσουμε τίς λέξεις. Τίς λέξεις καί τίς ἔννοιες πού χρησιμοποιοῦμε διαρκῶς ὅλοι ἀπό τόν καθηγητή πανεπιστημίου, τόν συγγραφέα καί τόν ζωγράφο ἕως τήν κομμώτρια, τόν περιπτερᾶ καί τόν ταξιτζῆ στήν καθομιλουμένη. Γιατί κάθε λέξη δέν εἶναι ἁπλή ὑπόθεση. Εἶναι ἕνα ταξίδι στήν ἱστορία μας, στήν ταυτότητά μας καί στήν καταγωγή μας. Στήν ἑλληνικότητά μας.

Γιά χρόνια πολλά μελετῶ κάθε τι πού πέφτει στά χέρια μου γιά τήν γλῶσσα. Βιβλία καθηγητῶν: τά λεξικά τοῦ Μπαμπινιώτη, τά πεντάλεπτα τοῦ Ἐμμανουήλ Κριαρᾶ, κείμενα τοῦ Ἰωάννη Καζάζη, βιβλία τῶν Ἀπόδημων καθηγητῶν Αὐστραλίας καί ΗΠΑ Καναράκη καί Θεοδώρου, λεξικά τοῦ Γεράσιμου Μαρκαντωνάτου, ἐκλαϊκευμένα βιβλία τῆς Ἰωάννας Παπαζαφείρη καί τοῦ Νίκου Σαραντάκου, ἀκόμη καί τά κοινοβουλευτικά πρακτικά τῶν συζητήσεων γιά τό γλωσσικό τοῦ 1911 καί τοῦ 1976 (παρόντος τοῦ Καραμανλῆ), τοῦ Γαβριήλ Λαμψίδη.

Ἐπίσης βιβλία δημοσιογράφων πού ἔχουν ἀγωνία γιά τήν γλῶσσα καί οἱ ὁποῖοι εἶναι συνήθως κεντροαριστεροί: Θεόδωρος Καρζῆς, Γιάννης Τζαννετάκος, Χρῆστος Πασαλάρης (ἡ ἐξαίρεση), Νῖκος Βαρδιάμπασης, Γιῶργος Δουατζῆς, Θοδωρῆς Καλούδης, Γιάννης Βλαστάρης κ.ἄ. Κοινός τόπος ὅλων αὐτῶν τῶν βιβλίων εἶναι ὅτι ἡ γλῶσσα εἶναι σύμφυτη μέ τήν ἔννοια τῆς ἑλληνικότητας, ἡ ὁποία βάλλεται ποικιλοτρόπως. Καί ἄν πρέπει νά δώσουμε ἔμφαση σέ κάτι, αὐτό δέν εἶναι ἡ περιστασιακή διείσδυση ξενικῶν ὅρων τοῦ ἐμπορίου καί τῆς τεχνολογίας σέ γραπτά καί προφορικά, ἀλλά πῶς μέσα καί ἀπό τίς λέξεις, οἱ ὁποῖες εἶναι βέλη στήν φαρέτρα τῆς καθημερινῆς ἐπικοινωνίας μας, θά σηκωθοῦμε ξανά ὄρθιοι.

Ἡ γλῶσσα, καθηγητά Μπαμπινιώτη, δέν εἶναι μάχη ὀπισθοφυλακῆς γιά νά εἴμαστε ἀμυνόμενοι. Ἡ ἑλληνική γλῶσσα εἶναι κάτι εὐρύτερο: ἔχει τόσο μεγάλη ἰσχύ, ὥστε μπορεῖ νά ἐξελιχθεῖ σέ κίνημα γιά τήν ἐπιστροφή στήν ἑλληνικότητα.