Ἀπό τό ἀρχεῖο τῆς «Ἑστίας», 25 Μαρτίου 1924
Τόν ἐνθυμεῖσθε; Πᾶσα 25 Μαρτίου ἀνέσυρε κανονικῶς ἀπό τά βάθη τοῦ μπαούλου του τήν κιτρινισμένην ρεδιγκότταν του, ἀπό τά βάθη τῆς μνήμης του ὅλας τάς ὡραίας φράσεις, ποῦ εἶχεν ἀκούσει, ἤ διαβάσει, εἰς τό διάστημα μακρᾶς, ἀθλίας ζωῆς καί ἀπό τά βάθη τῶν συρταριῶν του τά παλαιά του χειρόγραφα. Διότι καί τοῦτο συνέβαινε: Νά μᾶς ἀπαγγέλῃ, δηλαδή, κάθε χρόνον, τό ἴδιον ἀριστούργημα, δυστυχῶς πάντοτε ἐπηυξημένον καί δυστυχῶς οὐδέποτε βελτιωμένον. Ἔτσι μᾶς πληροφορεῖ, ἄλλως τε, καί τό παλαιόν ἐπίγραμμα πρός τόν ρήτορα τῆς Ἐθνικῆς Ἐπετείου,
Πού ἕνα λόγο ἔχει γράψει μόνο,
Κι’ αὐτόν μᾶς ἀπαγγέλλει κάθε χρόνο.
Συνήθως, ἦτο διδάσκαλος. Ἀλλά δέν ἀπεκλείετο νά εἶνε καί τελωνειακός ὑπάλληλος. Τοὐλάχιστον, ὁ ρήτωρ, τοῦ ὁποίου ὁ λόγος μοῦ ἔδωκε τόν ἰσχυρότερον κλονισμόν τῆς ζωῆς μου, μετά τόν Ἐπιτάφιον τοῦ Περικλέους, ὑπῆρξεν ἐλεγκτής Τελωνείου. Καί ποῖον κλονισμόν! Ἐπί τρεῖς ἡμέρας ἔτρεμαν τά πόδια μου, ὕστερα ἀπό μίαν ὀρθοστασίαν τριῶν ὡρῶν καί ἡμισείας, εἰς τήν πλατεῖαν τοῦ Τελωνείου Πειραιῶς, ὅπου εἶχε τελεσθῇ κατά τό ἔτος ἐκεῖνο πρός τιμήν ἴσως τοῦ ρήτορος-ἐλεγκτοῦ, ἡ δημοτελής ἑορτή. Διότι τόσας ἀκριβῶς ὥρας διήρκεσεν ἡ ἀπαγγελία τοῦ ρητορικοῦ αὐτοῦ ἀριστουργήματος. Τό ἀκροατήριόν του εἶχεν ἀνανεωθῇ δεκάκις, τοὐλάχιστον, μεταξύ προλόγου καί ἐπιλόγου.
Οἱ ἄνθρωποι ἤρχοντο, ἠκροάζοντο προσεκτικῶς ἕνα μέρος, ἔφευγαν, ἐπήγαιναν εἰς τό κουρεῖον νά κουρευθοῦν, ἐπανήρχοντο, ἐπρόφθαναν τήν συνέχειαν, καί ἐξανάφευγαν, χωρίς ν’ ἀκούσουν τό τέλος. Ἐγώ ἔμενα καθηλωμένος εἰς τήν θέσιν μου. Ὁ ἄνθρωπος ἦτο φίλος μου καί ἡ φιλία ἐπιβάλλει ὑποχρεώσεις. Ποῦ νά φαντασθῶ, ὅταν τόν ἐγνώρισα, ὅτι μαζῆ μέ τόν ἐλεγκτήν τοῦ Τελωνίου, ποῦ εἶνε πάντοτε χρήσιμος φίλος, εἶχα γνωρίσει καί τόν πανηγυρικόν ρήτορα, ποῦ εἶνε ὁ πλέον ἐπικίνδυνος.
Ὁ λόγος αὐτό δέν ἦτο ἁπλῶς ἱστορικός. Εἶχε καί ἱστορίαν ἰδικήν του, ἐνδοξοτέραν ἀπό τήν Ἱστορίαν τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπαναστάσεως, Δέκα μαθηταί τοῦ Γυμνασίου, ἐπιταχθέντες ἀπό φιλικάς οἰκογενείας τοῦ ρήτορος, εἰργάζοντο ἐπί τρεῖς μῆνας ὑπό τάς ὁδηγίας τοῦ ἐλεγκτοῦ, μεταφέροντες τά οἰκοδομικά ὑλικά, ἀπό τά ὁποῖα ἔμελλε νά κτισθῇ ὁ καθεδρικός αὐτός ναός τῆς Ρητορικῆς. Τά πτωχά παιδιά ἀντέγραψαν ἡμέραν καί νύκτα. Ἀντέγραφαν μακράς σελίδας ἀπό τήν Ἱστορίαν τοῦ Μένδελσων Βαρθόλδη, ἀπό τήν Ἱστορίαν τοῦ Σπυρίδωνος Τρικούπη, ἀπό τήν Παλαιάν καί τήν Νέαν Διαθήκην, ἀπό ἕνα πλῆθος φυλλαδίων καί μονογραφιῶν καί ἀπό τά κύρια ἄρθρα ἀκόμη τῆς «Παλιγγενεσίας» καί τῶν «Καιρῶν» τοῦ Κανελλίδου. Ὁ σοφός οἰκοδόμος, ἐν τῷ μεταξύ, συνήρμοζεν εἰς εἶδος καί καλός τό πλούσιον αὐτό ὑλικόν. Καί τό πρωί τῆς 25 Μαρτίου, ὕστερ’ ἀπό παννύχιον ἀγρυπνίαν τῶν καλῶν νέων, ὁ οἰκοδόμος εἶχε τοποθετήσει καί τόν τελευταῖον λίθον τοῦ μεγαλειώδους μνημείου του. Δέν ἀπέμενε παρά νά πέσῃ καί νά μᾶς πλακώσῃ, ὅπως καί πραγματικῶς συνέβη.
Ἔκτοτε, πολλά ὡραῖα πράγματα ἐχάθησαν ἀπό τήν γῆν αὐτήν. Καί μαζῆ ἐξηφανίσθη καί ἡ στίλβουσα ρεδιγκόττα τοῦ ρήτορος τῆς 25ης Μαρτίου, ἐπί τῆς ὁποίας ἡ Ἑλληνική δόξα κατωπτρίζετο εἰς τάς λαμπράς γενικάς πληθυντικάς τῶν:
Μποτσάρων, Διάκων, Λόνκιδων καί Μαυρομιχαλαίων.
Ἄς μοῦ συγχωρηθῇ, ὅτι ἀντί τοῦ πανηγυρικοῦ τῆς ἡμέρας, ἐξεφώνησα τόν ἐπικήδειον τῆς ἐνδόξου ρεδιγκόττας. Ἦτο ἕνα ἱερόν καθῆκον.
ΠΑΥΛΟΣ ΝΙΡΒΑΝΑΣ
