ΑΝΤΙ ΑΡΘΡΟΥ σήμερα προτιμῶ νά παραχωρήσω τήν θέση μου στόν μεγάλο μας ἐθνικό ποιητή Κωστῆ Παλαμᾶ.
Τό καλοκαίρι πού μᾶς πέρασε βρῆκα καιρό –δυστυχῶς δέν ἔχω τόσο ὅσο στό παρελθόν, καθώς τόν χρόνο μου καθημερινά μονοπωλεῖ ἡ «Ἑστία» μας– καί διάβασα ἕνα ἔξοχο βιβλίο μέ σκέψεις τοῦ Παλαμᾶ. Τιτλοφορεῖται Σημειώματα στό Περιθώριο. Ὁ ποιητής μιλᾶ γιά τήν ζωή καί τήν τέχνη καί κυκλοφορεῖ ἀπό τίς ἐκδόσεις «Πατάκη» σέ πρόλογο τῆς Μάρας Ψάλτη.
Ὁ τίτλος κυριολεκτεῖ. Μέσα στόν Παλαμᾶ μποροῦσες νά ἀνακαλύψεις ἕναν ἄλλο Παλαμᾶ. Στό περιθώριο ποιημάτων του ἔγραφε ἰδιοχείρως σκέψεις του γιά θέματα τοῦ δημοσίου βίου. Ἀνάμεσα στά πολλά πού «ὑπογράμμισα» (πάντα ὑπογραμμίζω αὐτά πού μοῦ ἀρέσουν στά βιβλία) εἶναι καί ἕνα αἱρετικό κείμενό του γιά τήν Ἐκκλησία μας. Ὅταν ἄρχισα νά τό διαβάζω, ἀπό τίς πρῶτες γραμμές κιόλας, ἔνιωσα ἕνα συναίσθημα δυσφορίας. Διαφωνοῦσα. Μά ἡ συνέχεια αὐτοῦ τοῦ αἱρετικοῦ κειμένου μοῦ κέντρισε τό ἐνδιαφέρον. Ἀκόμη καί ὁ Παλαμᾶς πού δείχνει νά ἀντιπαθεῖ τήν Ἐκκλησία, θεωρεῖ πώς χωρίς αὐτήν καμμία θρησκεία δέν θά εἶχε τύχη. Γι’ αὐτό ἄν καί διαφωνῶ μέ τόν πυρῆνα τῆς σκέψης του, ὡς κλασσικός φιλελεύθερος ἀποφάσισα νά τό δημοσιεύσω. Γράφει λοιπόν:
«Μήν ἀνακατώνεις Ἐκκλησία καί θρησκεία. Ἡ πρώτη, κοινωνική, πολιτική δύναμη. Ἡ δεύτερη, ὁρμή ψυχοφυσιολογική. Ἡ πρώτη κρατιέται ἀπό τό δόγμα, μέ τήν παράδοση, μέ θεσμούς καί μέ τύπους πού κάποτε, ἀργά ἤ γλήγορα, θά περάσουν. Ἡ δεύτερη κρέμεται ἀπό κάποια ψυχόρμητα, πού εἴτε ἀπό μιᾶς ἀρχῆς ἤτανε στό φυσικό τοῦ ἀνθρώπου εἴτε ἀπό πανάρχαιο καιρό κατάβαθα σά φυσικά τοῦ ξετυλίχτηκαν –τό ἴδιο κάνει. Ἡ πρώτη κυβερνᾶ καί τυραννᾶ. Ἡ δεύτερη συνταράζει καί συγκινεῖ. Ἡ Ἐκκλησία, ἐξουσία. Ἡ θρησκεία, ποίηση. Μά μήν ξεχνᾶς πώς χωρίς τή βοήθεια καί τόν ἀγῶνα τῆς Ἐκκλησίας καμιά θρησκεία δέ θά εἶχε ἱστορική πραγματικότητα.
»Θυμοῦμαι τό ποίημα τοῦ Λεκόντ Ντελίλ στά “Τελευταῖα τραγούδια” του. Τό φάντασμα τοῦ Χριστοῦ παρουσιάζεται σ’ ἕναν ξακουστό Πάπα, πού μέ τό σπαθί καί μέ τή φωτιά γύρευε νά σώσει τίς ψυχές ἀπό τό Σατανᾶ καί νά στερεώσει τή βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Ὁ γλυκύτατος Ἰησοῦς καρφώνει τά μάτια του στά μάτια τοῦ τουρκοεμάδικου Ποντίφηκα μέ παράπονο καί μέ συντριβή· ματιά πού σφάζει, σά νά ἤθελε νά τοῦ πεῖ: “Μά τί μοῦ κάνεις;”. Μά ὁ Πάπας δέν τά χάνει· εὔγλωττα τοῦ δίνει νά καταλάβει· τοῦ ἔψαλε τόν ἀναβαλλόμενο. “Τί γυρεύεις πάλι ἐδῶ κάτω; Δέν εἶναι πιά δική σου δουλειά. Ξέρουμ’ ἐμεῖς τί κάνουμε. Ἄν εἶσαι Κύριος ὁ Θεός, τό χρεωστᾶς σ’ ἐμᾶς. Ἔτσι στερεώνεται ὁ θρόνος σου. Ἀλλιώτικα, δέ θά ὑπάρχεις. Τράβα”. Κι ὁ Χριστός δέν ἔχει τί ν’ ἀποκριθεῖ! Ἄφαντος ἀπό ’κεῖ πού ἦρθε.
»Τό ἴδιο τό θέμα ξετυλίγεται πλατύτερα, νευρικότερα, ὑποβλητικότερα, σέ πέντε-δέκα σελίδες τοῦ Δοστογέφσκη στό ἀριστούργημά του Τ’ ἀδέρφια Καραμαζώφ. Ὁ Χριστός κι ὁ Μέγας Ἱεροξεταστής. Μέσα στήν Ἱσπανία. Ὁ πρῶτος ξανάρχεται στή γῆ, θαυματουργεῖ, τό εἴδωλο γίνεται τοῦ πλήθους. Ὁ δεύτερος παρουσιάζεται καί φυλακώνει τόν πρῶτο. Μέσα στή φυλακή τοῦ μιλεῖ μέ λόγια στρογγυλά, σκληρά, τελειωτικά. Δέν ἔπρεπε νά ξαναγυρίσει στόν κόσμο. Μήτε πού ἔχει μήτε πού τοῦ δίνεται τέτοιο δικαίωμα. Ἡ ρητορική τοῦ ἱεροξεταστῆ ἀκατάβλητη. Θά μποροῦσε νά τόν ξαναθανατώσει τό Σωτῆρα, κανείς δέ θά τολμοῦσε νά μιλήσει. Περιορίζεται, συγκαταβατικά, νά τόν ἐξορίσει. “Τράβα δρόμο”. Τό ἐπεισόδιο ξετυλίγεται μ’ ἐπική μεγαλοπρέπεια στό ἔργο τοῦ Δοστογέφσκη. Βεβαιότατα. Ὁ κοσμάκης συνηθίζει νά λέει στοχαστικά: “Ἄν ὁ Χριστός ξαναρχότανε, θά τόν ξανασταύρωναν…”. Θά μποροῦσε κανείς νά συμπληρώσει: ὁ Πάπας καί ὁ παπᾶς. Καί εἰλικρινέστατα καί μέ βαθειά τή συνείδηση πώς δουλεύουν γιά τήν πίστη καί γιά τή θρησκεία. Ἔτσι τράβηξε μπροστά ὁ Καθολικισμός. Μά σ’ ἐμᾶς ἐδῶ; Ἀλλάζουν κάπως τ’ ἀντικείμενα. Μά ὁ ἱστορικός νόμος δείχνεται σέ πολλά ὁ ἴδιος.
»Ἡ συμπάθεια καί ὁ σεβασμός κρύβουν μέσα τους κριτικότερο νοῦ καί βλέπουνε κι αὐτές τίς ἀδυναμίες τοῦ κρινόμενου καθαρότερ’ ἀπό τήν ἀντιπάθεια κι ἀπό τήν ἄρνηση.»
